Alergia a stan alergopodobny. Back to the basic…

Czym jest alergia, jak ją rozpoznać, jak diagnozować, zapobiegać i jak skutecznie leczyć? Zacznijmy od podstaw, żeby zrozumieć wynikające z nich skomplikowane procesy rządzące zaburzeniami naszego własnego systemu immunologicznego. Rozmawiamy o tym z dr n med. Danutą Myłek – specjalistą alergologii i dermatologii.

[aktualizacja: 03’2021]

Według oficjalnego ogłoszenia Europejskiej Akademii Alergologii z 2010 roku alergia to reakcje zależne od przeciwciał IgE, czyli atopia i alergia komórkowa (kontaktowa). Pozostałe reakcje zapalne, nieinfekcyjne to różne typy zapaleń immunologicznych, nadwrażliwości pokarmowych i lekowych.

Według oficjalnego ogłoszenia Europejskiej Akademii Alergologii z 2010 roku alergia to reakcje zależne od przeciwciał IgE, czyli atopia i alergia komórkowa (kontaktowa). Pozostałe reakcje zapalne, nieinfekcyjne to różne typy zapaleń immunologicznych, nadwrażliwości pokarmowych i lekowych.

Czym jest atopia?

Atopia to nadwrażliwość komórek tucznych występujących w tkankach sąsiadujących ze światem zewnętrznym – czyli w skórze, śluzówkach nosa, ucha, gardła, krtani, oskrzeli oraz jelit. Nadwrażliwa komórka tuczna pod wpływem czynników, które dla zdrowego człowieka są obojętne, zbyt łatwo wyzwala wydzielanie substancji nazywanych mediatorami zapalenia.

Atopia to rodzaj zaburzenia immunologicznego, niebezpiecznego dla zdrowia pacjenta.

Mediatory zapalenia to m.in. histamina, czynniki hemotaktyczne, enzymy proteolityczne, heparyna oraz wytwarzane już po uwolnieniu leukotrieny, prostaglandyny, tromboxany, PAF – które są odpowiedzialne za określone reakcje tkanek, na przykład za podrażnienie, obrzęk, świąd, ból, stan zapalny, skurcz oskrzeli czy jelita. Również inne komórki układu odpornościowego zachowują się nieprawidłowo. Są to limfocyty B – krwinki białe, produkujące nadmierne ilości immoglobulin E (IgE) – przeciwciał o fundamentalnym znaczeniu dla zjawisk alergicznych zwanych atopią.

Działanie których komórek jest zaburzone? Zacznijmy od zaburzeń działania limfocytów pomocniczych Th (CD4) z przewagą ich podklasy Th 2, produkującej “złe” interleukiny (IL-4 i IL-5), czyli substancje odpowiedzialne za zapalenie, skurcz jelit i oskrzeli. Zaburzone jest również działanie limfocytów pomocniczych Th17 z wydzielaniem cytokin wywołujących zapalenie. Zaburzenia występują również w funkcjach limfocytów supresorowych Ts (CD8) i Treg ( TCD4+CD25+), regulujących produkcję przeciwciał IgE przez limfocyty B. Nie spełniają one swej roli prawidłowo, co wyzwala niekontrolowaną produkcję tych przeciwciał.

Jak w praktyce wyglądają efekty zaburzeń w atopii?

Ten typ alergii powoduje choroby narządów, w których występują komórki tuczne (nos, ucho, gardło, krtań, oskrzela, jelita i skóra).

W organizmie atopika – czyli alergika IgE-zależnego – na skutek nadprodukcji przeciwciał IgE dochodzi do reakcji alergicznej, wywołującej konkretne objawy chorobowe:

• wysypkę,
• świąd skóry, nosa, oczu, uszu, gardła i podniebienia,
• kaszel,
• katar,
• duszność,
• biegunkę,
• bóle brzucha,
• ból gardła,
• ból uszu.

Alergia IgE – zależna odpowiada za kilka procent przypadków pokrzywki, do trzydziestu procent atopowego zapalenia skóry i od kilkunastu do kilkudziesięciu procent astmy, zapalenia oskrzeli, nosa, krtani, uszu, zatok, gardła i spojówek. To również główny sprawca zagrażającego życiu wstrząsu anafilaktycznego.

Jak można wykryć atopię? Służą do tego celu testy punktowe i swoiste przeciwciała IgE, skierowane przeciwko konkretnemu alergenowi. Do najczęstszych alergenów należą m.in.: roztocza, pyłki drzew, traw, zbóż i chwastów, sierść zwierząt, jad osy lub pszczoły oraz pokarmy.

Czym jest alergia komórkowa?

Alergia komórkowa to inaczej wyprysk. To zmiany zapalne występujące głównie w obrębie skóry, ale mogą dotyczyć także dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego.

Odpowiedź na pytanie, jakie substancje (alergeny wziewne, chemiczne i pokarmy) wywołują odczyny zapalne komórkowe kontaktowe, dają nam testy płatkowe. Ale czy nie wrzucamy jednak do jednego worka z alergią również innych schorzeń, które alergią nie są? A może jest dokładnie odwrotnie? Może powinniśmy dodać do tej puli kolejne choroby?

Według EAACI, termin alergia zarezerwowany jest tylko dla alergii IgE-zależnej i alergii komórkowej. Natomiast pozostałe mechanizmy zapalne o podłożu immunologicznym, nieinfekcyjnym są niestety pomijane i spychane na margines, mimo że stanowią zdecydowaną większość.

Dlaczego tak się dzieje? Czynników sprawczych, które nie zależą od przeciwciał IgE nie da się wykryć testami punktowymi. Nie można także zbadać poziomu tych przeciwciał na podstawie badania krwi. Zapalenia niezależne od IgE stanowią większość patologii.

Z tą częścią przewlekłych chorób zapalnych często nie umiemy sobie poradzić. Nie są one diagnozowane i leczy się je objawowo (leczymy skutek, nie znając przyczyny). W tej grupie mieszczą się choroby większości narządów, w tym narządów wewnętrznych, w których proces IgE-zależny rzadko ma miejsce.

W zakres tego pojęcia wchodzą zjawiska zależne od mechanizmu cytotoksycznego zależnego od przeciwciał (np. plamice) oraz mechanizmu krążących kompleksów immunologicznych, zbudowanych z antygenów pokarmowych, związków chemicznych, leków czy białek bakterii, grzybów i pasożytów. Mechanizm ten funkcjonuje w niektórych postaciach pokrzywki i plamic, nieinfekcyjnych chorobach stawów, migrenach i otyłości. Występuje również w przebiegu schorzeń przewodu pokarmowego i zespole nerczycowym. 

Jakie mamy narzędzia do badania ww. mechanizmów? Jednym z nich jest Test MRT, dzięki któremu mamy możliwości oceny, jakie alergeny wywołują wyzwalanie mediatorów z komórek układu immunologicznego. Pozostałe istniejące testy i badania, póki co nie są wiarygodne (np. badanie przeciwciał IgG przeciwko pokarmom).

Alergia czy pseudoalergia?

Na polu nazewnictwa w alergologii od dawna jest mnóstwo nieporozumień. Stąd ostatnie oficjalne określenie EAACI, czym jest alergia. W związku z tym na przestrzeni czasu tworzą się również inne terminy – na przykład pseudoalergia.

Pod terminem pseudoalergii kryją się objawy chorobowe powstające pod wpływem bezpośredniego działania związków chemicznych na układ nerwowy, hormonalny czy immunologiczny. Nie są one związane ani z atopią, ani z innym mechanizmem immunologicznym. Do wykrywania tej grupy patologii posługujemy się testami prowokacyjnymi, zawierającymi próbki podejrzanej substancji.

To może Cię zainteresować: Jak rozpoznawać i leczyć alergie u dzieci?

Alergia a nietolerancja i nadwrażliwość

Ten termin zarezerwowany jest do nietolerancji cukrów (laktozy, fruktozy, galaktozy). W świetle dzisiejszej wiedzy i stanowiska EAACI nie możemy już mówić o nietolerancji np. jajka – to alergia lub nadwrażliwość.

Jeśli nie wiadomo, jaki mechanizm rządzi powstawaniem zapalenia nieinfekcyjnego pod wpływem pokarmów, lepiej użyć terminu szerszego. Mówi się wtedy o szkodliwych działaniu pokarmu (np. niezgodność lektyn z przeciwciałami aglutynacyjnymi naszych organizmów).

Nadwrażliwością określamy umownie wszystkie objawy, których związek z domniemanym szkodliwym czynnikiem jest trudny do udowodnienia z powodu braku dobrze udokumentowanych naukowo testów lub innych narzędzi diagnostycznych.

Od 30 lat istnieje test oparty na cytometrii przepływowej. Pozwala on określić, jakie pokarmy, leki, związki chemiczne i grzyby wyzwalają z komórek układu immunologicznego krwi (białych krwinek) mediatory zapalenia, a które tego nie robią. To właśnie test MRT (Mediator Releasing Test).

Alergia a stan alergopodobny. Przyjrzyjmy się grasicy!

Grasica to narząd leżący w klatce piersiowej. W końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku otrzymaliśmy dowody na to, że grasica pracuje do późnego wieku. Nie znika całkowicie po osiągnięciu dojrzałości płciowej, jak to uważaliśmy kiedyś. Grasica nadzoruje odporność przeciwko infekcjom, zapobiega rozwojowi alergii, autoagresji i nowotworom. Sprzyja także odnowie tkanek i zapobiega przedwczesnemu starzeniu się. Poprzez wpływ na podwzgórze i przysadkę wspomaga również prokreację.

Grasica jest pierwszym narządem osiągającym pełną dojrzałość już w życiu płodowym. Najwcześniej ulega również fizjologicznej redukcji w okresie dojrzewania płciowego, gdy kończy się faza wzrostu (coraz mniej somatotropiny, czyli hormonu wzrostu, wspierającej grasicę) i przewagi hormonów kory nadnerczy oraz hormonów płciowych – głównych antagonistów grasicy.

Choć grasica stopniowo ulega inwolucji, tempo jej zanikania zależy od naszego stylu życia i sposobu leczenia różnych chorób. W latach 1997-1999 dowiedziono, że nawet w podeszłym wieku grasica może wzmagać swoją aktywność i dostarczać immunokompetentnych limfocytów, zgodnie z potrzebami organizmu.

Grasica tworzy sobie na początku naszego życia swoiste zapasy komórek immunokompetentnych i w razie potrzeby sięga do nich.

Jakie działania i czynniki osłabiają aktywność grasicy?

Sterydy kory nadnerczy (z wyjątkiem DHEA), hormony płciowe (estrogeny w nadmiarze i progesteron). To dlatego m.in. przewlekły stres, podtrzymujący wysoki poziom hormonów kory nadnercza, kortyzolu, ma negatywny wpływ na grasicę i zależny od niej układ immunologiczny. Ze wszystkimi tego konsekwencjami!

Grasica tworzy wraz z układem hormonalnym i nerwowym układ kontrolujący nasze życie ,w różnych okolicznościach działania czynników środowiskowych i na różnych etapach życia, aż do starości włącznie.

Jakie czynniki wpływają niekorzystnie na pracę grasicy? Bardzo źle wpływa na nią:

• przewlekły stres,
• antybiotyki,
• toksyny grzybicze,
• steroidy podawane jako leki,
• leki antymitotyczne i inne immunosupresory,
• agresywna immunostymulacja (interferony, cytokiny),
• promieniowanie jonizujące,
• estrogeny w nadmiarze (np. antykoncepcja),
• nierozważne podawanie hormonów tarczycy.

Jak styl naszego życia wpływa na czas pracy grasicy?

Alkohol, używki, narkotyki, stres, antybiotyki, kortykosteroidy, promieniowanie, nadużywanie rentgenodiagnostyki klatki piersiowej, gdzie mieści się grasica, liczne szczepienia ochronne bez oceny sprawności układu immunologicznego – te czynniki niszczą lub osłabiają pracę grasicy!

Jeżeli żyjemy zdrowo, mądrze się leczymy, wówczas mimo mniejszej objętości i aktywności, nasza grasica wciąż działa i nawet jej zredukowana tkanka służy nam długo, przedłużając życie w zdrowiu fizycznym i psychicznym.

Sprawdź także: Alergie skórne i ich przyczyny. Posłuchaj, jak sobie z nimi radzić i na co uważać!

Alergia. Jaką rolę odgrywa grasica w alergologii?

Dla alergologii ważnym i głównym zadaniem grasicy jest wykształcenie i nadzór układu odpornościowego w immunokompetentne limfocyty T wszelkich odmian. Należą do nich:

• limfocyty inicjujące odpowiedź na zagrożenie ( Th- komórki T pomocnicze); to elita układu immunologicznego; to one inicjują odpowiedź i dyktują jej kierunek poprzez odpowiednie rozdanie zadań innym komórkom układu immunologicznego.
• limfocyty efektorowe, czyli cytotoksyczne i supresyjne ( Ts) oraz Th17 – w warunkach zdrowia pod ścisłym nadzorem komórek Th. Po wykonaniu swojego zadania zleconego przez limfocyt Th zaprzestają działań niszczących i tym różnią się od limfocytów B.
• limfocyty regulacyjne ( Treg) – przy pomocy swoich cytokin- IL10 i TGF beta zapewniają równowagę w działaniach wszystkich innych komórek układu odpornościowego. Powstrzymują dalszy ciąg reakcji naprawczych, które, jeśli niekontrolowane mogą niszczyć, eliminują destrukcję, blokują niepożądane reakcje alergiczne czy autodestrukcyjne. Zapobiegają również infekcjom wirusowym, bakteryjnym, grzybiczym i pasożytniczym.

Pod nadzorem limfocytów T pracują inne komórki wykonawcze układu odpornościowego. Są to: limfocyty B, monocyty, makrofagi, komórki NK i limfocyty K czyli killery-zabójcy, zależne od przeciwciał).

Komórki wykonawcze mogą niszczyć obcych i chronić własne tkanki przed autodestrukcją.

To może Cię zainteresować: Nadmierne łzawienie oczu – jak radzić sobie z tym uciążliwym objawem alergii?

Komórki wykonawcze a choroby z autoagresji

Jeżeli wymkną się spod kontroli limfocytów Th lub T Reg, mogą być niebezpieczne dla organizmu i wywoływać choroby z autoagresji:

• kolagenozy np. toczeń, pęcherzyca i sklerodermia,
• uszkodzenia tkanki nerwowej, np. stwardnienie rozsiane , zapalenia wielonerwowe,
• choroby hematologiczne (anemia złośliwa),
• autoagresywne zapalenia stawów, np. reumatoidalne zapalenie stawów,
• autoagresywne zapalenie tarczycy – choroba Hashimoto i wiele innych.

W wyniku wpływu czynników zewnętrznych lub wewnętrznych mogą powstać zaburzenia dojrzewania i różnicowania limfocytów T w grasicy np. mniej limfocytów Th , więcej limfocytów Ts , zmiana proporcji podklas Th z przewagą limfocytów Th2.

Limfocyty T pomocnicze występują m.inn w postaci limfocytów Th2, odpowiedzialnych za powstawanie alergii (wyzwalając interleukiny IL-4, IL-5 IL-6, IL-9,IL-10, IL-13 a więc inicjują zapalenie i odpowiadają za niekontrolowaną produkcję przeciwciał (immunoglobulin) przez limfocyty B, m.in. za alergię IgE-zależną, czyli atopię.

Jej powstanie sygnalizuje brak odpowiedniego nadzoru ze strony najważniejszych limfocytów grasiczozależnych czyli Th. Bowiem limfocyty B nie przestają samoistnie produkować niebezpiecznych przeciwciał dopóki limfocyty CD4 i limfocyty T regulatorowe im tego nie zabronią.

Grasica a choroby autoagresywne

Do autoagresji dochodzi gdy agresywne komórki (NK- natural killers, makrofagi, pobudzone limfocyty B) wyrwą się spod kontroli komórek T. Wzniecają autodestrukcyjne procesy zapalne w różnych narządach (stawach, tkance nerwowej, gruczołach wewnętrznego wydzielania, naczyniach, układzie krwiotwórczym i śluzówkach).

Co wiemy o przewlekłych chorobach zapalnych?

Bardzo duży obszar alergologii, immunologii oraz dziedzin medycyny zajmujących się przewlekłymi chorobami zapalnymi (endokrynologia, gastroenterologia, neurologia i dermatologia) jest medycynie nieznany i niezrozumiały. Stanowi pewnego rodzaju białą plamę.

Tak naprawdę zarówno w Polsce, jak i na całym świecie zbadane i oficjalnie dopuszczone do użytku zostały testy do badania schorzeń określanych jako atopia i alergia komórkowa (kontaktowa). Dotykają one najwyżej 35-40% procent chorych zgłaszających się do alergologa (testy punktowe, IgE swoiste, testy płatkowe). Większość pacjentów cierpi z powodu innych rodzajów zapaleń nieinfekcyjnych, nadwrażliwości, czy pseudoalergii. Są oni skazani na leczenie objawowe, które nie zawsze jest skuteczne, a często szkodliwe.

Dlaczego istniejące testy badające np. wyzwalanie mediatorów z komórek układu immunologicznego we krwi pod wpływem pokarmów i związków chemicznych, nie istnieją oficjalnie w kanonach i konsensusach?

Obecnie obowiązujące zasady badań naukowych nie pozwalają wielu zjawisk zbadać zgodnie z ustalonymi regułami. Z badań tych, opartych na faktach (EBM- Evidence Based Medicine), korzysta niestety tylko część pacjentów. Z tego względu resztę lekarz musi rozwiązać posługując się rozumem, doświadczeniem i wiedzą, ponieważ medycyna to sztuka. Konsensusy i badania naukowe oparte na faktach naukowych służą nam lekarzom jako uznana linia ogólna postępowania diagnostycznego i leczniczego.

Część alergologów uważa, że schorzenia wywołane przez szkodliwe działanie pokarmów, pleśni, roztoczy, związków chemicznych – na drodze innych mechanizmów niż IgE-zależne lub komórkowe – nie należą do alergologii. Co więcej – według niektórych objawy chorobowe, takie jak: moczenie nocne, migrena, kaszel, katar, astma, zapalenie stawów, bóle brzucha, swędzące wysypki na skórze i inne stany zapalne narządów wewnętrznych, mają psychosomatyczne, idiopatyczne lub nieznane pochodzenie.

Takie podejście do tych zjawisk powoduje, że ogromna liczba ludzi cierpi niepotrzebnie, ponieważ są leczeni objawowo, a tym samym – nieskutecznie!

Przeczytaj także: Alergia pokarmowa czy tylko nietolerancja? Jak rozpoznać i leczyć alergię u dziecka?

Kilka słów na zakończenie od dr Danuty Myłek

„Sama byłam ofiarą swojej niewiedzy kilkadziesiąt lat temu, będąc młodym i niedoświadczonym lekarzem. Miałam prawie wszystkie choroby alergiczne, z nadwrażliwości i nie wiadomo z czego jeszcze. I trwało to długo – blisko 20 lat. Dopiero podróże naukowe, stypendia zagraniczne, kontakty z lekarzami z międzynarodowego gremium świata alergologicznego, intensywna i nieprzerwana nauka otworzyły mi oczy na wiele zjawisk.

Dzisiaj uważam (i to wynika nie tylko z teorii, ale także kilkudziesięcioletniej praktyki!), że pokarmy, alergeny wziewne, związki chemiczne, leki, stres, pasożyty, bakterie, wirusy i grzyby mogą mieć wpływ na zdrowie człowieka za pośrednictwem różnych mechanizmów. Zarówno tych dobrze znanych od dawna, jak i takich, które medycyna zna słabo lub jeszcze nie poznała” – mówi dr Danuta Myłek.

Alergia a stan alergopodobny – słowem podsumowania…

Zdajemy sobie sprawę z tego, że wiedza na temat alergii, nadwrażliwości, różnych szkodliwości, wpływu stresu na powstawanie chorób (w tym alergii) jest niepełna, ale ciągle się rozszerza. Nie można lekceważyć zależności pomiędzy ekspozycją organizmu na działanie szkodliwych substancji, takich jak pokarmy, niektóre alergeny wziewne (grzyby pleśniowe, roztocze), grzyby, pasożyty, wirusy, bakterie i związki chemiczne, a występowaniem chorób i ich ustępowaniem po eliminacji tych czynników. Istnienie tych zależności jest faktem. My tylko nie nauczyliśmy się jeszcze ich rozumieć i rozpoznawać.

Gościem Radioklinika.pl była dr. n med. Danuta Myłek – specjalista alergologii i dermatologii. Dyrektor i współwłaściciel NSZOZ Przychodni Alergologicznej „ ALERGIA” w Stalowej Woli oraz dyrektor i właściciel Centrum Alergii „ PROGRES” w Stalowej Woli. Członek naukowy American Academy of Asthma, Allergy and Clinical Immunology i członek Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej. Członek Polskiego Towarzystwa Alergologicznego oraz założyciel Polskiego Komitetu Upowszechniania Karmienia Piersią. Autorka kilku książek o alergii (ostatnie Alergie wyd I i II- WAB 2001 i 2010) oraz książki kucharsko-medycznej „Od lekarza do kucharza” (Centrum Alergii „ PROGRES, 2014).