Czarny bez na odporność, wzmocnienie organizmu i stany zapalne

Właściwości lecznicze czarnego bzu znane są już od dawna. W medycynie ludowej z powodzeniem stosowano go do oczyszczania krwi czy łagodzenia bólu. Dziś znany jest nam przede wszystkim sok z czarnego bzu oraz inne przetwory z jego owoców — konfitury, dżemy i syropy. Roślina ta ma jednak znacznie szersze zastosowanie, bo znajdziemy ją również w produktach kosmetycznych czy suplementach diety. Co może dać nam regularne spożycie czarnego bzu i kiedy szczególnie warto po niego sięgać?

Bez czarny: charakterystyka i uprawa

Bez czarny (Sambucus nigra L.) należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Szeroko rozpowszechnił się na całym świecie i możemy znaleźć go między innymi w Europie, Ameryce i Afryce Północnej oraz w Azji Centralnej. 

Na całym świecie występuje około 20 gatunków tej rośliny. Z uwagi na bardzo długą historię uprawy, trudno ustalić jej pierwotny obszar występowania. Najczęściej bez czarny możemy jednak spotkać na terenach wilgotnych, w lasach, nadrzeczach, zaroślach i parkach lub w pobliżu domostw.  

W Polsce znajdują się specjalne plantacje, na których uprawiane są głównie trzy gatunki rośliny, takie jak:

• czarny bez (Sambucus nigra L.)
• bez koralowy (Sambucus racemosa L.)
• bez hebd (Sambucus ebulus L.)

Czarny bez – charakterystyka i czas kwitnienia

Bez czarny ma postać krzewu lub małego drzewka osiągającego do 8 metrów wysokości. Roślina ma drobne, żółto-białe pięciokrotne kwiaty zebrane w szerokie, płaskie baldachy o średnicy do 20 cm. Owoce bzu czarnego mają kształt małych, kulistych jagód rosnących na szypułce o intensywnie ciemnoczerwonym kolorze. Jeśli są już dojrzałe, odznaczają się błyszczącą czarną skórką oraz małymi pestkami i miąższem z krwistoczerwonym sokiem. 

Kwiaty bzu czarnego kwitną w czerwcu i lipcu. Najlepiej zbierać je na początku okresu kwitnienia, w suche i słoneczne dni. Podczas zbioru należy szczególnie uważać, ponieważ są bardzo delikatne. Zbierane w nieodpowiedni i niechlujny sposób mogą stracić na jakości i zmienić barwę na ciemnobrązową.

Barwa owoców bzu czarnego zależy od stadium ich dojrzałości. Na początku są zielone, potem mocno czerwone, a gdy są już w pełni dojrzałe – czarne i lśniące. Owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września, ale zbiera się je zazwyczaj we wrześniu i październiku.

Bez czarny nie tylko w ziołolecznictwie

Zastosowanie i działanie czarnego bzu jest bardzo szerokie. W ziołolecznictwie najczęściej stosuje się wysuszone kwiaty bzu czarnego (Sambuci flos) oraz owoce (Sambuci fructus). Znacznie rzadziej wykorzystuje się korę bzu czarnego (Sambuci cortex) i jego liście (Sambuci folium). 

Owoce wykorzystuje się w przetwórstwie spożywczym do wyrobu soków, syropów, win, marmolad, dżemów, powideł, galaretek, cukierków czy deserów. Ponadto, destylaty z kwiatów bzu znajdują zastosowanie jako czynniki aromatyzujące wina gazowane, napoje, jogurty i lody. Z kolei ekstrakty wykorzystuje się do produkcji napojów bezalkoholowych, win, herbat, lodów, jogurtów oraz ciast.

To może Cię zainteresować: Białoporek brzozowy – pasożyt o szerokim potencjale leczniczym!

Kwiat bzu i jego skład chemiczny 

Kwiaty bzu są bogate w witaminy z grupy B, w tym: B1, B2, B3 i B6. W 100 g surowca znajdziemy także witaminę C – około 80-90 mg, witaminę A oraz sole mineralne, takie jak: fosfor, magnez, potas, cynk, wapń. W świeżych kwiatach stwierdza się obecność białka – do 2%.

Dostępne dane wskazują na przeciętną zawartość w roślinie związków polifenolowych – w ilości do 3% suchej masy. Związki polifenolowe w kwiatach czarnego bzu, to przede wszystkim kwasy fenolowe i flawonoidy, w tym kemferol, astragalina, kwercetyna, rutyna, izokwercetyna i hiperozyd. Co ciekawe, rutyna stanowi około 23%, a kwercetyna około 10% wszystkich związków polifenolowych. Kwas chlorogenowy (CGA) należący do grupy antyoksydantów i polifenoli stanowi z kolei około 35%. Wykazuje on szeroki zakres działania farmakologicznego.

Warto wiedzieć! Zawartość składników odżywczych w roślinie zależy od klimatu, warunków glebowych, warunków przechowywania oraz transportu bzu czarnego.

Owoce bzu – skład chemiczny 

Owoce bzu czarnego (bzu lekarskiego, dzikiego bzu czarnego) zawierają około 80% wody. Na 100 g surowca zawartość węglowodanów wynosi około 19 g, w tym 7,4-8 g to błonnik pokarmowy. Zawartość białka w 100 g świeżych owoców waha się od 2,7 do 3 g. Owoce są bogate w składniki bioaktywne, takie jak:

• kwasy tłuszczowe, w tym kwas oleinowy – 36,6 mg/kg owoców, kwas linolowy – 106 mg/kg i kwas linolenowy – 61 mg/kg;
• garbniki oraz kwasy organiczne, głównie kwasy: jabłkowy, octowy, walerianowy, winowy, szikimowy i benzoesowy;
• lektyny – około 0,1%;
• olejek eteryczny – około 0,01% masy owoców; w skład olejku wchodzi ponad 30 różnych związków, wśród których przeważają aldehydy fenylowe (od 3 do 25,8% składu olejku) i furfural (do 18%);
• składniki mineralne: potas (288-305 mg/100 g), żelazo (1,6-9,4 mg/100 g), fosfor (39-57 mg/100 g), cynk (6,21 mg/100 g), miedź (0,75 mg/100 g), mangan (4,31 mg/100 g) oraz śladowe ilości selenu, chromu, niklu oraz kadmu;
• witamina C – w bardzo zróżnicowanej ilości; zakres z różnych źródeł wynosi od 18 a nawet do 132 mg na 100 g surowca;
• inne witaminy: B2 – 65 mg/100 g, kwas foliowy – 17 mg/100g, biotyna – 1,8 mg/100g, witamina B6 – 0,23-0,25 mg/100g, wit. A – 600 IU/100g;

Uwaga na toksyczny związek – sambunigrynę!

Świeże kwiaty i niedojrzałe owoce bzu czarnego zawierają związek nazywany sambunigryną. To toksyczny glikozyd cyjanogenny, który może spowodować mocne podrażnienia przewodu pokarmowego, biegunki i wymioty. Sambunigryna rozkłada się jednak w trakcie suszenia i obróbki termicznej,  na przykład  podczas gotowania. Z tego względu świeże owoce są niejadalne na surowo, za to z powodzeniem mogą służyć do wyrobu różnych przetworów.

To może Cię zainteresować: Chlorofil – właściwości i zastosowanie

Czarny bez – właściwości prozdrowotne

Kwiaty i owoce czarnego bzu są powszechnie używane w medycynie ludowej. Znane są jako tradycyjne lekarstwo na różnego rodzaju dolegliwości czy schorzenia.

Przetwory z rośliny stosowane są przede wszystkim w leczeniu typowych objawów związanych z przeziębieniem, gorączką, kaszlem, przekrwieniem błony śluzowej nosa, wydzieliną śluzową i grypą. Przetwory z bzu można stosować także zapobiegawczo w celu wzmocnienia układu odpornościowego. 

Kwiaty bzu czarnego

Ze względu na obecność flawonoidów kwiaty czarnego bzu wykazują właściwości:

• napotne
• przeciwgorączkowe
• moczopędne

Poza tym przetwory z kwiatów bzu, dzięki zawartości m.in. rutyny, poprawiają elastyczność ścian naczyń włosowatych oraz zapobiegają przenikaniu czerwonych krwinek i osocza poza naczynia. Ponadto wykazują właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne. Właśnie dlatego stosowane są do płukania gardła w leczeniu bólu gardła lub jako okłady w leczeniu zapalenia spojówek. Najczęściej stosuje się je jako napary z suszonych kwiatów do stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego. 

Owoce bzu czarnego

Owoce bzu czarnego, podobnie jak kwiaty, mają właściwości napotne i przeciwgorączkowe, a także wykazują działanie moczopędne. Oprócz tego działają również przeczyszczająco i detoksykująco — skutecznie oczyszczają organizm z toksyn, usuwając  również szkodliwe produkty przemiany materii. Z tego względu są częstym składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych jako lek lub suplement diety na zaparcia lub suplement wspomagający odchudzanie.

Ponadto owoce czarnego bzu wykazują umiarkowane działanie przeciwbólowe i mogą być stosowane jako środek przeciwbólowy przy migrenie, rwie kulszowej i nerwobólach. W badaniu przeprowadzonym na ludziach naukowcy wykazali, że po doustnym podaniu naparu z owoców bzu czarnego nastąpiło opóźnienie reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego. Jego działanie przeciwbólowe było około 160 razy słabsze niż w przypadku morfiny. Osoby po zabiegach stomatologicznych po przyjęciu naparu z owoców nie odczuwały bólu, pomimo że ustało działanie środka znieczulającego użytego przed zabiegiem. Natomiast 60% badanych, które nie otrzymało naparu, odczuwało ból. 

Działanie antyoksydacyjne 

Zarówno ekstrakt z owoców jak i kwiatów bzu czarnego ma silne działanie antyoksydacyjne. Ta wysoka zawartość naturalnych przeciwutleniaczy prowadzi do eliminacji wolnych rodników oraz zapobiega powstawaniu stresu oksydacyjnego, odpowiedzialnego za rozwój wielu chorób.

Działanie przeciwbakteryjne 

Dane naukowe donoszą, że ekstrakty z kwiatów oraz owoców bzu czarnego hamują bakterie Gram-dodatnie (S. aureus, B. cereus) i Gram-ujemne (S. poona, P.aeruginosa). Za ich właściwości przeciwdrobnoustrojowe mogą odpowiadać flawony i flawonole. Spośród badanych związków największy wpływ na wysoką aktywność przeciwbakteryjną ekstraktów z czarnego bzu miały apigenina, kempferol oraz kwasy ferulowy, protokatechowy i p-kumarynowy.

Działanie przeciwcukrzycowe 

Stwierdzono, że związki rozpuszczalne w wodzie zawarte w kwiatach bzu czarnego mogą bezpośrednio stymulować metabolizm glukozy i wspomagać wydzielanie insuliny przez klonalne komórki β trzustki. Ekstrakt z kwiatów bzu czarnego znacząco zwiększył wychwyt i utlenianie glukozy oraz glikogenezę w badaniu in vitro u myszy. Wyniki są bardzo obiecujące, należy jednak dołożyć wszelkich starań, aby zwiększyć ilość badań także z udziałem ludzi, nie tylko zwierząt.  

Czarny bez a choroby nowotworowe 

Jak udało się ustalić, jednym z głównych mechanizmów działania przeciwnowotworowego owoców bzu czarnego jest wysoka aktywność antyoksydacyjna. Polega ona na neutralizacji reaktywnych form tlenu, obniżeniu peroksydacji lipidów, hamowaniu proliferacji komórek nowotworowych oraz mutagenezy (proces wywołujący zmiany w DNA) przez czynniki zewnętrzne. 

Dodatkowo owoce bzu czarnego mogą mieć wpływ na samą prewencję chorób nowotworowych. Substancje bioaktywne znajdujące się w ekstrakcie z owoców bzu czarnego mają wpływ na regulowanie wytwarzania cytokin — zarówno pro-, jak i przeciwzapalnych. Ekstrakt z Sambucus nigra ma zdolność aktywacji układu odpornościowego w przypadku pojawienia się stanu zapalnego, wywoływanego przez różne czynniki, takie jak nowotwory lub infekcje bakteryjne czy wirusowe.

Czarny bez na gorączkę i przeziębienie 

Dowody uzyskane z pięciu badań klinicznych z udziałem 936 osób dorosłych wskazują, że preparaty jednoziołowe z owoców bzu czarnego, przyjmowane w ciągu 48 godzin od wystąpienia ostrej infekcji wirusowej dróg oddechowych, mogą skrócić czas trwania i nasilenie objawów przeziębienia oraz grypy u dorosłych. 

Nie tylko kwiaty i owoce bzu są korzystne dla zdrowia – właściwości lecznicze mają także kora, korzeń, łodyga i liście Sambucus nigra. Dawniej jako lekarstwo lub źródło pożywienia stosowała je zwłaszcza wiejska ludność. Na przykład: kora czarnego bzu od dawna znana była ze swoich właściwości moczopędnych i odchudzających, a liście czarnego bzu stosowano dla wzmacniania odporności organizmu.

Przetwory z czarnego – rodzaje i dawkowanie

Nie sposób wymienić wszystkich preparatów z czarnym bzem, ponieważ obecnie jest ich na rynku bardzo dużo. W aptece lub sklepach zielarskich bez problemu dostaniemy zioła sypane w postaci kwiatów lub owoców. Czarny bez jest także składnikiem wielu mieszanek ziołowych wspomagających układ oddechowy, moczowy, krwionośny czy odpornościowy. Dostępny jest również w postaci syropów, suplementów diety, saszetek do rozpuszczania, a nawet leków. 

W kosmetyce także ma szerokie zastosowanie. Ekstrakty, głównie z kwiatów bzu czarnego możemy znaleźć w maściach, kremach, a nawet żelach pod prysznic.

Zrób to sam, czyli przetwory do samodzielnego przygotowania

• odwar z kory lub owoców bzu czarnego 

Około 100-150 ml odwaru z kory lub 150-200 ml odwaru z owoców stosujemy 2-3 razy dziennie; przy gorączce nawet 4-6 razy dziennie po 100 ml. Owoce gotujemy nie dłużej niż 5 minut, a otrzymany wywar możemy osłodzić miodem do smaku. Korę gotujemy natomiast około 10-15 minut, odstawiamy i pozostawiamy pod przykryciem na 30 minut, po czym przefiltrowujemy.

• napar z liści i kwiatów bzu czarnego 

Około 100-150 ml naparu zażywamy 2-3 razy dziennie. W chorobach ostrych zwiększamy dawkowanie do 150-200 ml i spożywamy 3-4 razy dziennie. Napar kwiatowy możemy osłodzić miodem do smaku. Ponadto możemy stosować go jako płukankę oraz w formie 10-minutowych okładów na skórę i oczy. Po 5 minutach możemy czynność powtórzyć, zmieniając okład na nowy.

• sok z owoców bzu czarnego 

Sok z dojrzałych owoców możemy przygotować samodzielnie, wykorzystując do tego celu sokownik lub gotując w tradycyjny sposób. Owoce powinniśmy oczyszczać (wybrać koniecznie te niedojrzałe) i starannie myć, zanim poddamy je dalszej obróbce. Owoce w sokowniku możemy zasypać cukrem, wtedy szybciej puszczą sok. Nie jest to jednak konieczne. Sok z czarnego bzu 50 ml możemy popijać 3-4 razy dziennie.  

Przepis Dr Różańskiego na sok i syrop z owoców bzu czarnego

Soki i syropy z owoców można też przygotowywać starą i tradycyjną metodą. Umyte owoce zalać wodą (2 części wody na 1 część owoców), doprowadzić do wrzenia, dodać kwas cytrynowy lub kwas askorbinowy (1-2 torebki 50 g na 3-5 l soku/syropu) oraz połowę cukru (w syropach 1,2-1,5 kg/ 1 litr soku, w sokach 0,2-0,25 kg/1 l soku). Zamiast cukru można użyć miód albo pół na pół miód z cukrem. Wywar zostawiamy na noc. Na drugi dzień ponownie ogrzewamy do wrzenia, mieszamy. Następnie przelewamy przez sito, owoce przecieramy w miarę możliwości na sicie. Do uzyskanego soku dodajemy drugą połowę cukru lub miodu, albo mieszaniny. Przy czym jeśli sporządzamy mieszaninę, to lepiej użyć część cukrową w trakcie grzania, natomiast część miodową dodać na końcu, po przecedzeniu i przetarciu owoców.

Przeciwwskazania do stosowania czarnego bzu

Czarny bez jest dosyć dobrze tolerowany. Zdarza się jednak, że u niektórych osób mogą pojawić się nudności i wymioty po jego spożyciu w postaci surowej. Surowiec ten został uznany za bezpieczny przez instytucje takie jak EMA, DSHEA i FDA. Dla zachowania najwyższego bezpieczeństwa, należy pamiętać o spożywaniu owoców po obróbce termicznej. 

Bibliografia 

1. Waszkiewicz-Robak B, Biller E, Właściwości prozdrowotne czarnego bzu, Probl Hig Epidemiol 2018, 99(3): 217-224.
2. Krajewska J, Bez czarny (Sambucus nigra) w leczeniu stanów grypy i przeziębienia, Lek w Polsce, Farmakoterapia, 2014, 24(9), s. 44-48.
3. Banach K, Rutkowska B, Glibowski P, POLSKA „SUPERŻYWNOŚĆ” W PREWENCJI CHORÓB NOWOTWOROWYCH, 2017, 2, s, 106-114.
4. Doroszko M, Janda K, Jakubczyk K, WŁAŚCIWOŚCI PROZDROWOTNE WYBRANYCH OWOCÓW KRAJOWYCH, Kosmos, Problemy Nauk Biologicznych, 2018, 67(2), s. 415-423.
5. Młynarczyk K, Walkowiak-Tomczak D, Łysiak G., Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry, J Funct Foods, 2018, 40, s. 377-390.
6. Harnett J i wsp., The effects of Sambucus nigra berry on acute respiratory viral infections. A rapid review of clinical studies, Adv Integr Med., 2020, 7(4), s. 240-246.
7. Przybylska-Balcerek A i wsp, Sambucus Nigra Extracts-Natural Antioxidants and Antimicrobial Compounds, Molecules, 2021, 14, 26(10):2910.
8. Ożarowski A, Jaroniewski W, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa, 1987.
9. Ożarowski A, Ziołolecznictwo – poradnik dla lekarzy, Wydanie III, Warszawa, 1982.
10. Kuźnicka B, Dziak M, Zioła i ich stosowanie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa, 1988.
11. Różański Henryk, Zielarstwo i metody fitoterapii, Poradnik Fitoterapii, Krosno, 1993.
12. https://rozanski.li/221/bez-czarny-sambucus-nigra-linne-w-fitoterapii-praktycznej-czas-zbioru-kwiatw/