Trzustka to bardzo ważny organ ludzkiego organizmu. Pełni dwie zasadnicze funkcje, które bardzo ściśle wiążą się z prawidłowym metabolizmem i gospodarką węglowodanową. Niestety bardzo często o toczących się problemach z funkcjonowaniem tego narządu dowiadujemy się, dopiero kiedy pojawiają się objawy bólowe (niestety także niespecyficzne). Przykładowo nowotwór trzustki początkowo nie daje żadnych objawów, a w momencie, kiedy pojawia się już silny ból, bywa za późno, by wdrożyć skuteczne leczenie. Dlatego tak ważne jest, żeby regularnie badać się i kontrolować funkcjonowanie tego narządu.

Funkcje trzustki

Trzustka jest podłużnym narządem (długości 12-20 cm), który znajduje się tuż za żołądkiem. Spełnia dwie podstawowe funkcje, które definiuje się jako czynność zewnątrzwydzielniczą oraz wewnątrzwydzielniczą. 

Czynność zewnątrzwydzielnicza to produkcja i wydzielanie do światła przewodu pokarmowego soku trzustkowego. Dziennie trzustka wydziela aż 1 litr soku trzustkowego. Za jego produkcję odpowiadają komórki śródpęcherzykowe, które produkują składniki enzymatyczne. Następnie sok pełen enzymów trawiennych trafia do przewodów trzustkowych bogatych w komórki kubkowe produkujące śluz. Taka mieszanina trafia do dwunastnicy i warunkuje prawidłowe procesy trawienne. Zdrowa i aktywna trzustka jest odpowiedzialna za wydzielanie:

  1. amylazy trzustkowej,
  2. trypsynogenu – enzymu, który aktywuje się pod wpływem enzymu enterokinazy jelitowej w pH 5,2-6,0 lub autokatalitycznej aktywacji przy pH 7,9 w dwunastnicy do trypsyny,
  3. chymotrypsynogenu – enzymu, który aktywuje się pod wpływem trypsyny i pH 8,0 w dwunastnicy do chymotrypsyny,
  4. elastazy,
  5. lipazy trzustkowej,
  6. nukleazy: rybonukleazy i deoksyrybonukleazy,
  7. hydrolazy estrów cholesterolowych,
  8. fosfolipazy A2,
  9. karboksypeptydazy.

Za czynność wewnątrzwydzielniczą trzustki odpowiadają wyspy Langerhansa (insulae pancreaticae). W literaturze wyspy Langerhansa często określa się jako osobny gruczoł wydzielania wewnętrznego występujący jako skupiska komórek rozrzuconych w miąższu trzustki, głównie w obrębie jej ogona. Pomimo, że stanowią jedynie około 1-3% masy trzustki, to właśnie dzięki ich prawidłowemu funkcjonowaniu komórki mogą wykorzystywać glukozę do swoich procesów życiowych. Szacuje się że, wyspy Langersansa buduje około 1-2 mln wspomnianych komórek. Wśród nich wyróżnia się:

  1. komórki alfa (A) stanowiące około 25%, odpowiedzialne za wydzielanie glukagonu;
  2. komórki beta (B) stanowiące około 60%, które wydzielają insulinę, proinsulinę, peptyd C i amylinę. Są najliczniejsze i spełniają najważniejszą rolę w procesie regulacji metabolizmu węglowodanowego ze względu na sekrecję insuliny w odpowiedzi na poziomy glukozy we krwi. Komórki beta otrzymują sygnały regulujące ze środowiska samej trzustki i środowiska pozatrzustkowego, które wspierają ich funkcję i proliferację;
  3. komórki delta (D) stanowiące około 10%, które syntezują somatostatynę;
  4. komórki F stanowiące około 5% wydzielające trzustkowy polipeptyd (według niektórych źródeł komórki D i F są tożsame). 

Uszkodzenie czy niszczenie komórek Langerhansa ma zazwyczaj tło autoimmunologiczne prowadząc do rozwoju cukrzycy z niedoboru insuliny (niszczeniu ulegają komórki odpowiadające za jej syntezę).

Warto podkreślić także, iż czynność wydzielniczą trzustki modulują neuroprzekaźniki: acetylocholina (Ach) – wpływa dodatnio na uwalnianie insuliny, gdy stężenie glukozy jest podwyższone, noradrenalina (NA) – hamuje wydzielanie insuliny.

Najczęstsze schorzenia trzustki

Wśród chorób trzustki najczęstsze zaburzenia to ostre i przewlekłe zapalenie trzustki, torbiele i nowotwory. Najczęstszymi schorzeniami są  jednak choroby zapalne.

Ostre zapalenie trzustki (OZT)

OZT jest poważnym stanem wymagającym szybkiej hospitalizacji. W przebiegu choroby dochodzi do uszkodzenia trzustki i okolicznych tkanek oraz silnej odpowiedzi zapalnej w wyniku działania enzymów trawiennych zaktywowanych przedwcześnie w obrębie narządu.

Dlaczego jest to takie niebezpieczne? Wyobraźmy sobie płyn pełen substancji, które zwyczajnie niszczą zjedzony pokarm, rozbijając go na prostsze cząsteczki, które mogą być wchłonięte do krwi. Trzustka jednak nie wydziela bezpośrednio tych drastycznych enzymów – by działały one w prawidłowy sposób, muszą być zaktywowane. Taki mechanizm chroni trzustkę przed ich działaniem. W sytuacji stanu zapalnego te procesy ochronne zawodzą. Brutalne dla pokarmów enzymy aktywują się znacznie wcześniej, niszcząc trzustkę. Inaczej mówiąc, aktywne enzymy prowadzą do samotrawienia trzustki i okolicznych tkanek. W konsekwencji znaczna część trzustki może ulec nieodwracalnemu zniszczeniu. Aktywne enzymy trzustkowe trawią ściany naczyń krwionośnych i sąsiadujące z trzustką ściany przewodu pokarmowego, co może wywołać wewnętrzny krwotok bądź perforację (przedziurawienie). Samotrawienie trzustki wyzwala także bardzo silną miejscową, a nierzadko i uogólnioną reakcję zapalną. W ok. 80% przypadków choroba jest następstwem kamicy żółciowej bądź spożycia nadmiernej ilości alkoholu. 

OZT wiąże się zazwyczaj z bardzo silnym bólem brzucha. Ostremu zapaleniu trzustki często towarzyszy podwyższona aktywność enzymów trzustkowych we krwi. Enzymy te mogą przedostać się do innych narządów, powodując wstrząs lub ich niewydolność. Ostre zapalenie trzustki może stanowić zagrożenie życia pacjenta.

Przewlekłe zapalenie trzustki (PZT)

PZT charakteryzuje się natomiast długotrwałym procesem zapalnym, toczącym się w miąższu trzustki, który z czasem może doprowadzić do nieodwracalnych zmian morfologicznych i niewydolności narządu. Niestety, zazwyczaj od momentu wystąpienia pierwszych objawów do rozpoznania PZT upływa około 5 lat!

Z przewlekłym zapaleniem trzustki bardzo mocno związana jest niewydolność tego narządu. Definiuje się ja jako niezdolność do wytwarzania i/lub transportu enzymów trawiennych w ilości wystarczającej do trawienia pokarmu i następnie wchłaniania w jelicie cienkim. Dlatego tak istotne jest dbanie o ten narząd, odpowiednia dieta profilaktyka i regularna diagnostyka. 

Cukrzyca typu I

Chorobą bardzo mocno związaną z funkcjonowaniem trzustki jest cukrzyca typu I (insulinozależna). W cukrzycy typu 1 zniszczeniu ulegają komórki beta w trzustce (wytwarzające insulinę). Także w cukrzycy typu 2 na pewnym etapie komórki beta tracą część swoich właściwości a organizm staje się oporny na insulinę.

Pamiętajmy, że cukrzyca dotyczy tak naprawdę całego organizmu i w mniejszym lub większym stopniu wpływa na funkcjonowanie wszystkich narządów. 

Mukowiscydoza

Znacznie rzadsza, acz bardzo mocno związaną z trzustką chorobą jest mukowiscydoza. To dziedziczna choroba, w której dochodzi do defektu transportu jonów chlorkowych na poziomie komórkowym. Skutkiem tego jest zaburzenie funkcji wydzielniczych m.in. także trzustki. Dochodzi wtedy do powstawania gęstych czopów śluzowych, w wyniku czego enzymy trzustkowe nie są prawidłowo transportowane do dwunastnicy – powoduje to oczywiste zaburzenia trawienia i potencjalne ryzyko uszkodzenia trzustki. 

Nowotwory trzustki

Nowotwory trzustki to jedne z najbardziej niebezpiecznych, trudnych do leczenia i późno diagnozowanych nowotworów. W tym momencie nowotwory trzustki stanowią czwartą pod względem śmiertelności chorobę nowotworową w USA. Czynniki ryzyka to między innymi:

  1. palenie tytoniu,
  2. wiek,
  3. płeć (choroba częściej atakuje mężczyzn),
  4. ekspozycja na pewne chemikalia przemysłowe.

Większość (95%) przypadków nowotworów trzustki to gruczolakoraki powstające w tkankach zewnątrzwydzielniczych. Jak wspomniałam wcześniej, w początkowym stadium nowotwór trzustki jest bardzo rzadko diagnozowany, gdyż  nie towarzyszą mu żadne objawy lub są one zupełnie nieswoiste: ból brzucha, nudności, utrata łaknienia i czasami żółtaczka. W momencie rozpoznania jedynie w około 10% przypadków rak nie wykracza poza obręb trzustki. Dlatego jeszcze raz uczulam, pamiętajmy o regularnej diagnostyce i nie lekceważmy żadnych objawów.

W tym artykule wyjaśniamy szerzej rolę trzustki w procesie trawienia: Dwunastnica, trzustka, wątroba – zadania i funkcje w procesie trawienia.

Diagnostyka laboratoryjna chorób trzustki

Oznaczenie aktywności amylazy trzustkowej i lipazy

Najważniejszymi badaniami laboratoryjnymi wykonywanymi w pierwszym rzucie przy diagnostyce trzustki są oznaczenia aktywności amylazy trzustkowej i lipazy. Wspomniane enzymy są wydzielane przez trzustkę do światła przewodu pokarmowego. Nieznaczna ich ilość przedostaje się do krążenia. 

Bezpośrednim wskazaniem do wykonania oznaczeń aktywności amylazy trzustkowej i lipazy są ostre bóle nadbrzusza, podejrzenie ostrego (OZT) i przewlekłego zapalenia trzustki (PZT), guzów trzustki oraz zajęcia narządu w przebiegu chorób jamy brzusznej. 

Warto wiedzieć, iż przy rozpoznaniu OZT  jedym z kryteriów jest wykazanie co najmniej 3-krotnego wzrostu aktywności jednego z tych enzymów. W przypadku PZT uzyskane wartości mogą być prawidłowe lub charakteryzować się niewielkim wzrostem. 

Amylaza (zarówno ślinowa jak i trzustkowa) to enzym odpowiedzialny za rozkład skrobi i innych polisacharydów. Wyróżnia się 8 izoform amylazy pochodzących  z trzustki i gruczołów ślinowych oraz z komórek wydzielniczych śluzówki jelita cienkiego, gruczołów mlecznych oraz komórek jajników i jąder. Standardowo powinno się zawsze wykonywać oznaczenie amylazy we krwi i w moczu (najlepiej wykonać 6-10 godzin po wystąpieniu objawów bólowych w przypadku podejrzenia OZT). Badanie to stanowi bardzo istotny element późnej  i potwierdza przebycie zapalenia trzustki.

Wykazanie wysokiej aktywności amylazy w surowicy, bez równoczesnego uzyskania wysokiej wartości w moczu, może świadczyć o innych schorzeniach, np. o niewydolności nerek.

Wzrost aktywności amylazy w próbce krwi świadczy o przedostaniu się enzymu do osocza z przewodów wyprowadzających trzustki. Należy pamiętać, iż w przypadku przewlekłych stanów zapalnych trzustki wzrost aktywności amylazy jest znacznie mniejszy niż przy stanach ostrych.  Należy także brać pod uwagę, iż wzrost aktywności amylazy w surowicy może także towarzyszyć stanom patologicznym nie związanym z trzustką: niewydolność nerek, zapalenie  ślinianek (świnka),  urazy brzucha, niedrożność jelita, perforacje wrzodów przewodu pokarmowego. Prawidłowe stężenie amylazy w moczu wynosi 10-490 U/I, a we krwi 25-125 U/I, przy czym u osób starszych jest on nieco wyższy – 20-160 U/l. Tym nie mniej każde laboratorium powinno mieć swoje własne wartości referencyjne zależne od metody pomiarowej.

Lipaza trzustkowa to enzym odpowiedzialny za rozkład triacyloglicerydów do wolnych kwasów tłuszczowych i monoacyloglicerolu. Za prawidłowy poziom lipazy we krwi uznaje się ten poniżej 150 U/l. Lipaza wydzielana jest w przez komórki trzustki w postaci nieaktywnej. Dopiero w dwunastnicy pod wpływem kwasów żółciowych, fosfolipidów i kolipazy dochodzi do przekształcenia w formę aktywną. Zazwyczaj poleca się jednocześnie wykonywać oznaczenie lipazy i amylazy trzustkowej. Jednak lipaza jest znacznie bardziej specyficznym markerem uszkodzenia trzustki od amylazy. Tym nie mniej w stosunku do amylazy jej aktywność wzrasta wolniej i utrzymuje się dłużej.  

W diagnostyce chorób trzustki korzystne jest równoległe badanie obu enzymów – amylaza jest bardziej czułym oznaczeniem, a lipaza jest bardziej swoistym markerem uszkodzenia trzustki.

Oznaczenie antygenu towarzyszącego nowotworom przewodu pokarmowego (CA 19-9)

Ocenę aktywności enzymów warto uzupełnić o oznaczenie antygenu towarzyszącego nowotworom przewodu pokarmowego (CA 19-9), uważanego za marker zapalenia i chorób nowotworowych trzustki. W przypadku zapalenia trzustki wyniki oznaczeń oscylują poniżej wartości 100 IU/ml. W chorobach nowotworowych wartości stężenia CA 19-9 najczęściej przewyższają 1000 U/ml. Warto podkreślić, że wzrost stężenia Ca 19-9 może wystąpić również w innych chorobach układu pokarmowego, np. zespole jelita drażliwego, zapaleniu woreczka żółciowego lub wątroby.

Oznaczenie enzymu elastazy w surowicy krwi

Innym badaniem proponowanym w diagnostyce chorób trzustki jest oznaczenie enzymu elastazy w surowicy krwi. Zaletą badania jest długi okres półtrwania elastazy – jej wysoki poziom utrzymuje się dłużej po wystąpieniu objawów niż wzrost poziomu amylazy i lipazy. Enzym ten oznacza się również w kale.

Badanie charakteryzuje się wysoką czułością i swoistością w łagodnych dysfunkcjach trzustki już w początkowym stadium i jest przydatne w diagnostyce PZT.

Oznaczenie miana przeciwciał IgG4

Przy podejrzeniu autoimmunologicznego zapalenia trzustki warto oznaczyć miano przeciwciał IgG4. Wysoki wynik badania koreluje z nasileniem objawów klinicznych, cięższym przebiegiem choroby i słabszą odpowiedzią na leczenie.

Przy oznaczeniu amylazy w surowicy i w moczu oraz lipazy należy pamiętać, że wielkość (wielokrotność wzrostu) tych parametrów nie ma związku ze stopniem ciężkości ostrego zapalenia trzustki. Dla przykładu, w trwającym od kilku dni OZT wartości pomiarów aktywności amylazy w surowicy i moczu mogą być niskie lub wręcz prawidłowe. 

Badania dodatkowe w diagnostyce chorób trzustki

Obok wspomnianych wcześniej oznaczeń warto rozważyć badania dodatkowe, takie jak:

  1. stężenie bilirubiny
  2. aktywność enzymów związanych z funkcją wątroby (fosfataza zasadowa, aminotransferazy) – zmienione wyniki tych oznaczeń mogą sugerować schorzenia niezwiązane bezpośrednio z trzustką. 
  3. W ocenie przyczyn ataku ostrego zapalenia trzustki może być również pomocna ocena stężenia wapnia i lipidów we krwi. Każdy pacjent powinien mieć monitorowane stężenie elektrolitów, mocznika i  kreatyniny (świadczą o funkcji nerek) oraz glukozy (ulega znacznemu podwyższeniu gdy proces chorobowy zniszczy miąższ trzustki, gdzie wytwarzana jest insulina). 
  4. Oprócz tego zazwyczaj wykonuje się oznaczenia związane z aktywnym stanem zapalnym – CRP, morfologia (diagnostyka leukocytozy) oraz OB.

Zupełnie odrębny temat stanowi diagnostyka związana z cukrzycą, która jak wspomniałam wcześniej, także bardzo mocno łączy się z chorobami trzustki).

Sprawdź >> Dlaczego warto regularnie wykonywać badania laboratoryjne?

Diagnostyka chorób trzustki – słowem podsumowania

Nowotwory trzustki to cisi zabójcy. Dlatego dbajmy o swoją trzustkę, dobrze się odżywiajmy i badajmy się! Pamiętajmy także, że jak wszystkie inne badania zawsze należy wszelkie wątpliwości konsultować z lekarzem. I najważniejsze – trzustkę masz tylko jedną, raz uszkodzona nie będzie już tak dobrze funkcjonować. 

Więcej przeczytasz w tym artykule: Trzustka – funkcje, rola enzymów trzustkowych, schorzenia związane z trzustką

Bibliografia:

  1. Dembińska-Kieć A, Naskalski J.W. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii. Edra Urban & Partner. Wrocław 2017.
  2. Szczepanek M, Goncerz G, Dąbrowski A, Sierżęga M. Rozpoznawanie i leczenie przewlekłego zapalenia trzustki. Omówienie wytycznych europejskich (HaPanEU) 2016. Med. Prakt., 2018; 1: 30–55.
  3. SMOTKIN, Joseph; TENNER, Scott. Laboratory diagnostic tests in acute pancreatitis. Journal of clinical gastroenterology, 2002, 34.4: 459-462.
  4. ETEMAD, Babak; WHITCOMB, David C. Chronic pancreatitis: diagnosis, classification, and new genetic developments. Gastroenterology, 2001, 120.3: 682-707.
  5. DOSSIN, Olivier. Laboratory tests for diagnosis of gastrointestinal and pancreatic diseases. Topics in companion animal medicine, 2011, 26.2: 86-97.
  6. WERLIN, Steven L.; KUGATHASAN, Subra; FRAUTSCHY, Brenda Cowan. Pancreatitis in children. Journal of pediatric gastroenterology and nutrition, 2003, 37.5: 591-595.
  7. YADAV, Dhiraj; AGARWAL, N.; PITCHUMONI, C. S. A critical evaluation of laboratory tests in acute pancreatitis. The American journal of gastroenterology, 2002, 97.6: 1309-1318.
  8. Soborczyk A, Deptała A. Markery nowotworowe w praktyce klinicznej. Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 4, 184–189.

2 KOMENTARZE

Zapytaj lub skomentuj:

Napisz komentarz
Podaj swoje imię