Integracja sensoryczna (SI). Kiedy trzeba pomóc dziecku?

Nieprawidłowa integracja sensoryczna (SI) u dziecka przejawia się różnego rodzaju zaburzeniami i dysfunkcjami. Mogą one znacznie utrudniać normalne funkcjonowanie i mieć poważne konsekwencje w późniejszym życiu malucha. Co powinno nas zaniepokoić i na czym polega integracja sensoryczna?

[aktualizacja: 02’2021]

Integracja sensoryczna (SI). Kiedy należy wspomóc dziecko w rozwoju?

Integracja sensoryczna to naturalny proces, który odbywa się już w łonie matki i najintensywniej przebiega do 7. roku życia dziecka. Bodźce sensoryczne, czyli bodźce dotykowe, słuchowe, węchowe, smakowe oraz ruchowe są odbierane, porządkowane i przetwarzane, a także interpretowane przez mózg w sposób ciągły. Jeśli te procesy przebiegają bez zakłóceń, dziecko rozwija się prawidłowo. Gorzej jednak dla malucha, jeśli tak się nie dzieje…

Nieprawidłowa integracja sensoryczna (SI) u dziecka przejawia się szeregiem dysfunkcji, wynikających z niewłaściwego odbierania i przetwarzania bodźców zmysłowych.

Integracja sensoryczna (inaczej przetwarzanie sensoryczne) to proces polegający na odbieraniu bodźców z otoczenia lub naszego ciała i docierających do nas zmysłów, następnie analizowaniu ich przez Ośrodkowy Układ Nerwowy (OUN) oraz reagowanie adekwatnie do danej sytuacji. Proces ten umożliwia sprawne funkcjonowanie w otaczającym środowisku i adaptację do zmiennych warunków otoczenia.

Na czym w praktyce polega przetwarzanie sensoryczne?

Stojąc na przejściu dla pieszych rozglądamy się i nie widzimy nadjeżdżającego pojazdu, lecz słyszymy dźwięk zbliżającego się samochodu. Usłyszany dźwięk rozpoznajemy jako zagrożenie – nie wchodzimy na pasy, tylko czekamy i rozglądamy się po raz kolejny, aby uniknąć wypadku. Narząd słuchu dobiera bodziec – dźwięk samochodu, a układ nerwowy analizuje go i wysyła informację do układu ruchu, jak ma zareagować na napotkany bodziec.

Najczęściej zaburzenia przetwarzania sensorycznego wynikają z nieprawidłowego rozpoznawania bodźców przez nasze zmysły lub nieprawidłowego organizowania odpowiedzi na bodźce przez układ nerwowy.

Warunkiem prawidłowego przetwarzania sensorycznego jest poprawne funkcjonowanie i rozwój zmysłów, a także OUN. Co zatem najlepiej wpływa na ich prawidłowy rozwój?

Najważniejsze w rozwoju zmysłów i OUN są doświadczenia tj. ilość oraz różnorodność doświadczanych bodźców. Mózg i cały układ nerwowy nieustannie się zmienia pod wpływem różnych bodźców. Natomiast zubożenie środowiska nie zapewnia dostatecznej stymulacji oraz nowych wyzwań. Z tego względu niezmiernie ważne jest, aby w najintensywniejszym okresie rozwoju, tj. do 7. roku życia dziecka dostarczyć maluchowi wielu doświadczeń zmysłowych.

Dobrze zaplanowane i systematycznie wykonywane codzienne czynności oraz właściwa zabawa stanowią solidny fundament do prawidłowego rozwoju.

Integracja sensoryczna a zmysły i rozwój dziecka

Zmysły zaczynają kształtować się już w życiu płodowym. Około 5. miesiąca ciąży dziecko zaczyna odczuwać ruchy kołysania podczas chodu matki oraz zmiany jej pozycji. Dlatego po porodzie uspokaja je lekkie kołysanie. Około 6 miesiąca ciąży dziecko słyszy oddech, bicie serca oraz pracę pozostałych narządów matki. Uczy się tych odgłosów do końca trwania ciąży i dlatego po porodzie uspokaja się przytulone do piersi mamy, gdy słyszy bicie jej serca.

Najlepszym dowodem na to, że zmysły rozwijają się już w życiu płodowym są dzieci przedwcześnie urodzone. Ich późniejsze problemy często nie wynikają z zaburzeń struktury lub funkcji narządów, które momencie porodu są prawidłowo rozwinięte, a z tego, że znacznie wcześniej odebrano im naturalne i fizjologiczne bodźce.

To tylko nieliczne przykłady, w jaki sposób i jakie doświadczenia mają wpływ na rozwój procesów integracji sensorycznej. Późniejsze etapy rozwoju dzieci są równie ważne, dlatego też pozwólmy naszym pociechom nieustannie doświadczać!

Przeczytaj także: Wcześniak – maleńkie wezwanie do wielkiej miłości!

Co może zakłócać prawidłowy odbiór zmysłów?

Sprzęty elektroniczne, takie jak: komputery, tablety, telefony, roboty domowe, które ułatwiają pracę czy wykonywanie domowych czynności w znacznym stopniu ograniczają też ilość i różnorodność bodźców oraz doświadczeń. Nie musimy już zapamiętywać numerów telefonów naszych bliskich, czy dat ich urodzin. Coraz częściej przemieszczamy się samochodami, co w dużym stopniu ogranicza naszą aktywność fizyczną, a nowoczesne zabawki w nieznaczny sposób kształtują kreatywność dzieci.

Postęp technologii oraz szybkie tempo życia nie sprzyjają prawidłowemu rozwojowi naszych dzieci.

Negatywny wpływ na rozwój procesów integracji sensorycznej ma również nadopiekuńczość rodziców. Często na placu zabaw słyszymy „nie biegaj, bo się przewrócisz…”, „nie wchodź, bo spadniesz…”, „ja to zrobię, bo będzie szybciej…”. Odbieramy w ten sposób dzieciom możliwość doświadczania, a co za tym idzie uczenia się podstawowych czynności – także na własnych błędach!

Oczywiście, mówiąc o procesach integracji sensorycznej, musimy brać pod uwagę indywidualne różnice każdego człowieka. Wiele zachowań, a nawet zalet i wad jest uwarunkowana genetycznie. Wynikają także z charakteru, osobowości, wychowania oraz warunków środowiskowych, w jakim człowiek się wychowuje. Warto jednak wiedzieć, co w zachowaniu naszego dziecka powinno wzbudzić nasz niepokój.

Zaburzenia w rozwoju dziecka – co robić?

Jeśli dostrzegamy niepokojące zachowania u swojego dziecka, najpierw powinniśmy odnieść je do siebie lub pozostałych członków rodziny. Musimy również zdawać sobie sprawę z tego, że nie każdy będzie idealnie funkcjonował w konkretnych warunkach. Każdy z nas ma pewne trudności w wykonywaniu niektórych zadań czy uczeniu określonych umiejętności itd.

Jeśli dostrzegamy u naszego dziecka pewne nieprawidłowości, musimy zastanowić się, w jaki sposób wpływają one na jego funkcjonowanie w środowisku domowym, rówieśniczym i szkolnym.

Niestety, prawdopodobnie z powodu nieświadomości lub niewiedzy, integracja sensoryczna stała się „złotym środkiem” na wszystkie problemy dzieci. A wcale nie powinna nim być! Często nauczyciele, lekarze, a nawet rodzice kierują dzieci na zajęcia integracji sensorycznej z przekonaniem, że zajęcia prowadzone raz w tygodniu pomogą w pozbyciu się wszystkich problemów.

UWAGA: terapia metodą integracji sensorycznej nie jest „lekarstwem” na wszystkie nieprawidłowości i problemy, z którymi zmaga się dziecko. Jest jedynie metodą terapeutyczną, która wspomaga rozwój dziecka i ułatwia jego funkcjonowanie w środowisku domowym oraz rówieśniczym.

Integracja sensoryczna nie polega na uczeniu się konkretnych umiejętności np. jazdy na rowerze lub czytania. Jej zadaniem jest usprawnianie pracy układu nerwowego oraz systemów sensorycznych, których prawidłowe funkcjonowanie stanowi bazę do rozwoju wymienionych wcześniej umiejętności.

Diagnoza SI i co dalej?

Diagnoza zaburzeń integracji sensorycznej powinna być przeprowadzona przez wykwalifikowanego terapeutę, za pomocą odpowiednich testów. Podczas diagnozowania ważna jest obserwacja dziecka oraz szczegółowy wywiad z rodzicami. Zdiagnozowane dysfunkcje muszą być poddane odpowiedniej i systematycznej terapii. Doświadczony terapeuta, biorąc po uwagę indywidualne możliwości dziecka, pracuje z nim według indywidualnego programu.

W przypadku integracji sensorycznej większość dzieci zostaje skierowana na diagnozę lub terapię zbyt późno. Najczęściej jest to moment zaobserwowania bardzo poważnych problemów w codziennym funkcjonowaniu w środowisku domowym, szkolnym lub rówieśniczym tj. około 7. lub 8. roku życia.

Ze względu na intensywny rozwój układu nerwowego w wieku wczesnodziecięcym, należy interweniować wcześniej, ok. 3-5. roku życia. Znacznie zwiększa to szansę na poprawę w zakresie funkcjonowania naszego dziecka.

 Należy pamiętać, że w terapii bardzo ważna jest systematyczność i współpraca rodziców. Działania terapeuty powinny być konsekwentnie kontynuowane w domu oraz w szkole.

Na szczęście nie każde dziecko mające trudności podczas wykonywania czynności dnia codziennego wymaga terapii integracji sensorycznej.

Często wystarczy konsultacja z wykwalifikowanym terapeutą, obserwacja dziecka oraz wprowadzenie niewielkich, lecz konsekwentnych zmian podczas zabawy czy wykonywania codziennych zadań. Istotną rolę odgrywa świadomość rodziców, którzy muszą wiedzieć, na czym polega problem i z czego on wynika. Z pewnością ułatwi to terapeucie organizowanie odpowiednich zabaw stymulujących rozwój poszczególnych układów w warunkach domowych.

Biorąc pod uwagę fakt, że złożone zachowania dzieci rozwijają się w oparciu o podstawowe i wcześniej wykształcone umiejętności, należy wykrywać wszelkie nieprawidłowości jak najwcześniej!

Co powinno skłonić do przeprowadzenia diagnozy SI u dziecka?

• nadmierny niepokój,
• lękliwość,
• nadruchliwość,
• problemy z koncentracją,
• kłopoty z równowagą i koordynacją ruchową,
• niskie napięcie mięśniowe,
• nadmierną męczliwość,
• zbyt gwałtowną reakcję na dotyk,
• nieumiejętność naśladowania ruchów innej osoby,
• problemy z komunikacją.

Integracja sensoryczna. Jak wygląda terapia SI?

Podczas zajęć terapeuta w formie zabawy dostarcza dziecku określonych bodźców w celu lepszej organizacji działań. Zajęcia odbywają się w specjalnych salach, wyposażonych w różnorodne przyrządy umożliwiające stymulację układu proprioceptywnego, przedsionkowego, dotykowego, wzrokowego, słuchowego i węchowego.

Jakie zaburzenia mogą być wskazaniem do terapii integracji sensorycznej (SI)?

Zaburzenia w zakresie zmysłu dotyku

Dziecko może:

• nie tolerować dotykania poszczególnych części ciała przy np. myciu, czesaniu, ubieraniu, obcinaniu paznokci;
• reagować negatywnie gdy włosy na jego ciele układają się w „inna stronę” np. podczas wiatru
• zbyt mocno reagować na niewielkie zranienia i otarcia;
• preferować mocniejszy, bardziej zdecydowany dotyk/uścisk niż delikatne głaskanie;
• być wrażliwym na każdy najdrobniejszy brud;
• unikać chodzenia na boso po domu, piasku, trawie itp.;
• narzekać na ubrania – szorstkie, sztywne, kołnierzyki, metki, szwy, wystające nitki, zbyt ciasne/luźne;
• być nieświadome, że ma brudną twarz/ręce, ma mokre buty, ubranie itp.;
• nie reagować na ból, zranienia, obicia, otarcia;
• mieć słabą świadomość ciała, nie wiedzieć gdzie są poszczególne części ciała;
• nie rozróżniać butów lewy/prawy;
• mieć słabą kontrolę w obrębie dłoni i palców (obniżony poziom grafomotoryczny i małej motoryki)

Zaburzenia w zakresie układu przedsionkowego

Dziecko może:

• nie lubić zabaw na placu zabaw (huśtawki, drabinki, karuzela);
• być bardzo ostrożne/powolne podczas zabaw;
• czuć się niepewnie w windzie, na ruchomych schodach, na otwartej przestrzeni, na podwyższeniu;
• obawiać się wchodzenia lub schodzenia po schodach;
• nie lubić aktywności z głową w dół lub z głową odchylona do tyłu np. podczas zabaw polegających na baraszkowaniu;
• huśtać się przez długi czas, kręcić się na karuzeli, biegać w kółko;
• nie mieć lęku grawitacyjnego, podejmować bardzo ryzykowne działania;
• potrzebować ciągłego ruchu;
• często tracić równowagę, potykać się lub przewracać;
• mieć problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową, przekraczaniem linii środkowej ciała, schematem ciała

Zaburzenia w zakresie układu proprioceptywnego 

Dziecko może:

• preferować zabawy statyczne, unikać aktywności ruchowych;
• mieć obniżone napięcie mięśniowe;
• mieć wolne/bardzo wolne tempo pracy;
• wolno reagować na polecenia;
• zbyt mocno lub zbyt lekko trzymać długopis/kredkę lub sztućce;
• celowo wpadać na przedmioty lub osoby znajdujące się w bliskim otoczeniu;
• tupać lub szurać nogami podczas chodzenia;
• nieustannie żuć kołnierzyki, sznurki, mankiety itp.;
• mieć problemy z koncentracją uwagi;
• mieć słabą kontrolę ciała, słabą kontrolę motoryczną;
• psuć delikatne przedmioty;
• często zmieniać pozycje podczas siedzenia lub stania;
• być wycofane, unikać zabaw w większych grupach rówieśniczych

Zaburzenia w zakresie zmysłu wzroku

Dziecko może:

• pocierać, mrużyć oczy, często mrugać, mieć podrażnione, załzawione oczy;
• przekręcać głowę podczas czytania;
• trzymać przedmioty zbyt blisko oczu, za bardzo pochylać się nad biurkiem/stołem;
• mieć trudności ze śledzeniem wzrokiem przedmiotów będących w ruchu;
• często gubić litery, cyfry, znaki interpunkcyjne podczas wykonywania zadań szkolnych;
• podążać palcem za czytanym tekstem aby nie „zgubić” wyrazów;
• unikać jasnego światła, mrugających przedmiotów, słońca;
• unikać zbliżających się przedmiotów np. piłki;
• poszukiwać mocnych wrażeń wzrokowych np. światła, latarki, jaskrawe kolory;
• nie dostrzegać podobieństw i różnic między obrazkami;
• mieć brzydki charakter pisma – nie trzymać się w liniaturze, nie rozróżniać wielkości liter, odległości itp.
• mieć problemy z czytaniem; nie rozumieć czytanego tekstu;
• mieć zaburzoną koordynacje wzrokowo – ruchową

Zaburzenia w zakresie zmysłu słuchu

Dziecko może:

• negatywnie reagować na hałas i głośne dźwięki;
• być rozdrażnione, pobudzone, rozkojarzone w miejscach głośnych w których dużo się dzieje;
• mieć problemy z różnicowaniem dźwięków, ich źródła i odległości;
• słyszeć odgłosy docierające z poza pomieszczenia w którym się znajduje;
• mieć problemy z koncentracją uwagi w miejscach głośnych, gdzie jest dużo osób;
• mieć problemy z rozumieniem i wykonywaniem poleceń;
• nie słyszeć lub nie rozumieć poleceń;
• mieć problemy z różnicowaniem głosek, spółgłosek i z sylabizowaniem;
• spoglądać na innych zanim zareaguje i wykona polecenie;
• mieć trudności w uczeniu się języków obcych, piosenek wierszyków;
• późno zacząć mówić;
• mieć trudności z czytaniem na głos.

Dowiedz się więcej! Zajrzyj do naszego działu: PARENTING