Naturalne preparaty na wzmocnienie serca

Problemy z sercem mogą pojawić się w każdym wieku. Choroby układu krążenia to jedno z największych zagrożeń zdrowotnych we współczesnym świecie. Wśród najczęstszych schorzeń układu sercowo-naczyniowego wymienia się chorobę wieńcową, zawał serca oraz nadciśnienie. Winnym takiego stanu jest m.in. nasz obecny styl życia. Kardiolodzy od lat przypominają o konieczności wykonywania regularnych pomiarów ciśnienia krwi oraz unikaniu czynników ryzyka. Polacy w trosce o zdrowe serce lubią sięgać po naturalne preparaty – na rynku dostępne są, chociażby ziołowe preparaty wzmacniające serce o różnych mechanizmach działania. Przygotowaliśmy dla Was ich krótki przegląd, zwracając jednocześnie uwagę na możliwe zagrożenia wynikające z ich niewłaściwego zażywania. 

Jak działa serce i układ krążenia?

Serce i układ krwionośny rozprowadzają po naszym ciele około 5 litrów krwi. Układ żył, tętnic i naczyń włosowatych ma około 100 tys. kilometrów długości. Dzięki sieci naczyń krwionośnych krew może dotrzeć do każdej komórki ciała, aby ją odżywić i oczyścić z produkowanych przez nią zbędnych już metabolitów. Za pośrednictwem tętnic, a następnie sieci naczyń włosowatych do komórek dociera krew bogata w tlen i środki odżywcze. Zwrotnie zabierany jest z komórek dwutlenek węgla oraz produkty przemiany materii. Krew w układzie krwionośnym nie krążyłaby tak sprawnie, gdyby nie serce, czyli mięsień będący pompą tłoczącą i wymuszającą jej obieg. 

Wraz z wiekiem spada ilość naczyń włosowatych, a tym samym efektywność pracy układu krążenia. Mięsień sercowy bywa wtedy mniej wydolny i stopniowo maleje siła jego skurczu. Może dojść wówczas do niewydolności krążenia.

Czy wiecie, że… podczas odpoczynku cała krew przepompowywana jest przez serce w ciągu jednej minuty? Natomiast, gdy podejmujemy wysiłek fizyczny, serce zwiększa siłę skurczu, aby wyrzucić dodatkową ilość krwi do aorty, czyli największej tętnicy. Jeśli dodatkowo zwiększymy wysiłek, także serce zwiększy ilość skurczów na minutę. Odczuwamy wówczas jego szybsze bicie. 

Mięsień sercowy, tak jak i inne mięśnie w ciele, pobudzany jest do pracy przez układ nerwowy, dzięki czemu następuje jego wzmocnienie. Serce lubi dynamiczny i umiarkowany wysiłek fizyczny, w tym na przykład regularne spacery, nordic walking czy pływanie. Polskie Towarzystwo Kardiologiczne oraz Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne zalecają wręcz włączenie regularnej aktywności fizycznej do działań profilaktycznych po różnego rodzaju incydentach sercowo-naczyniowych. Dzięki temu poprawiają się nie tylko rokowania pacjenta, ale również jego samopoczucie. Wyniki badań, m.in. tych przedstawionych na kongresie Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego EuroPrevent 2018 wykazały, że zwiększenie aktywności fizycznej po zawale mięśnia sercowego zmniejsza ryzyko śmierci o połowę w ciągu czterech lat od zdarzenia! Jak widać, jest więc o co walczyć. 

Prawidłowa praca serca i całego układu krążenia zależy także od sprężystości aorty i dalszych tętnic. Ich ściany mają własną mięśniówkę, która rozprężając się i kurcząc przepycha krew dalej, na obwód. Niestety wraz z wiekiem elastyczność ścian aorty maleje, co z biegiem czasu może prowadzić do upośledzenia jej pracy. W naturalny sposób ciśnienie krwi spada po drodze na obwód ciała i w efekcie w naczyniach żylnych jest już bardzo słabe. Doprowadzenie krwi z powrotem do serca z naczyń żylnych jest uzależnione od prawidłowej pracy naszych mięśni. To one, kurcząc się rytmicznie, tworzą tzw. pompę obwodową, dzięki czemu nadają przepływowi krwi właściwy kierunek. Ważnym elementem układu żylnego są też zastawki naczyń żylnych zapobiegające cofaniu się krwi. Dlatego tak ważna jest profilaktyka, w tym aktywność fizyczna, która ma bardzo pozytywny wpływ na serce.

Dlaczego sprawnie działający układ krwionośny jest tak ważny dla zdrowia?

Od sprawnie funkcjonującego układu krążenia zależy prawidłowa praca każdej tkanki i narządu w organizmie. Warto więc przez całe życie czynić starania, aby jak najdłużej utrzymać serce w dobrej kondycji. Jak to zrobić?

Ważna jest odpowiednia profilaktyka, bo jak wiadomo lepiej zapobiegać, niż leczyć, zwłaszcza w dzisiejszych czasach. Warto przede wszystkim dbać o właściwą dietę oraz prawidłowe nawodnienie.

Po 50. roku życia wzrasta ryzyko wystąpienia chorób serca. Niezależnie od wieku warto regularnie kontrolować ciśnienie krwi i wykonać badanie EKG nawet w sytuacji, gdy dobrze się czujemy. Pamiętajmy, że zarówno choroba niedokrwienna serca, jak i nadciśnienie tętnicze mogą rozwijać się przez dłuższy czas bezobjawowo! Jeśli natomiast pojawiają się problemy, takie jak:

• zadyszka podczas codziennych czynności, które kiedyś nie sprawiały nam problemu;
• ciągłe zmęczenie;
• bóle w okolicy za mostkiem;
• ból promieniujący do lewej ręki po wysiłku fizycznym

… to najwyższa pora, aby udać się do lekarza i skontrolować swój stan zdrowia, aby zminimalizować ryzyko rozwoju choroby wieńcowej.

Mechanizmy działania preparatów ziołowych na serce i układ krążenia

Niektóre zioła mogą wspomagać serce oraz pracę całego układu krwionośnego. Decyzję o włączeniu określonych leków roślinnych lub innych preparatów ziołowych w proces leczenia pacjenta powinien podjąć lekarz na podstawie przeprowadzonego z pacjentem wywiadu oraz aktualnych wyników badań. 

Naturalne preparaty na serce mają różne mechanizmy działania na układ krążenia. Efekty tych działań noszą nazwę dodatnich lub ujemnych tropizmów. Są to:

• działanie chronotropowe – powoduje przyspieszenie lub zwolnienie pracy serca
• działanie dromotropowe – wpływa na przyspieszenie lub zwolnienie przewodnictwa w układzie bodźco-przewodzącym serca
• działanie tonotropowe – powoduje zwiększenie lub zmniejszenie napięcia komórek mięśnia sercowego
• działanie inotropowe – to zwiększenie lub zmniejszenie siły skurczowej mięśnia sercowego poprzez wpływ na kurczliwość kardiomiocytów, czyli komórek serca
• działanie batmotropowe –  wpływ na pobudliwość mięśnia serca poprzez obniżenie lub podwyższenie progu pobudliwości jego komórek
• działanie lusitropowe –  wpływ na długość fazy rozkurczu

Odpowiednia diagnostyka chorób serca pozwala obecnie na niemal precyzyjny dobór leków dla konkretnego pacjenta. Ważne jest, aby pacjent przestrzegał zaleceń lekarza dotyczących dawkowania przepisanych mu leków i pamiętał o ich regularnym przyjmowaniu. Wszelkie modyfikacje leczenia, w tym odstawienie leków lub włączenie dodatkowych medykamentów i suplementów diety powinny odbywać się zawsze pod nadzorem lekarza.

Leki ziołowe stosowane w niewydolności mięśnia sercowego

Na polskim rynku dostępne są ziołowe leki i suplementy diety, zalecane w niewydolności mięśnia sercowego. Leki z założenia działają silniej i mogą być stosowane w poważniejszych stanach chorobowych. Suplementy diety, które z definicji są środkami spożywczymi służącymi do uzupełnienia normalnej diety, działają łagodniej i mogą wspomagać proces leczenia,  ale pod warunkiem, że stosujemy je umiejętnie. 

Ważna uwaga, gdy zażywamy kilka leków i suplementów w ciągu dnia! Pamiętajmy, że może dochodzić między nimi do różnego rodzaju interakcji, czyli wzajemnych oddziaływań. Mogą one nasilić lub osłabić działanie poszczególnych preparatów, a w skrajnych przypadkach doprowadzić wręcz do sytuacji zagrażających życiu! Najlepiej więc ustalać plan leczenia z lekarzem i informować go o tym, jakie preparaty zażywamy. Da nam to gwarancję, że terapia będzie po pierwsze skuteczna, a po drugie bezpieczna!

Więcej informacji o interakcjach w artykule: Leki ziołowe? Tak, ale uwaga na interakcje

Glikozydy nasercowe 

Glikozydy nasercowe to mocne leki ziołowe występujące w liściach naparstnicy i nasionach strofantusa oraz w cebuli morskiej. Dawniej stosowane były dość powszechnie w postaci leków na receptę w formie tabletek (m.in. Bemecor, Digoxin, Proscillaridin). Obecnie niektóre z nich powoli już wychodzą z użycia. 

Naparstnica wełnista i naparstnica purpurowa

Liście naparstnicy wełnistej (Digitalis lanata) i naparstnicy purpurowej (Digitalis purpurea) zawierają glikozydy nasercowe. Dawniej były dość powszechnie używane w farmakologii chorób serca. Obecnie wyparły je leki pochodzenia chemicznego. W aptekach można dostać już tylko digoksynę pozyskiwaną z naparstnicy wełnistej.

Glikozydy obydwu gatunków naparstnicy wywierają na serce:

• działanie chrono- i dromotropowe ujemne, powodując spowolnienie pracy i przewodnictwa nerwowego w mięśniu sercowym  – wydłużenie fazy rozkurczu sprzyja lepszemu napełnieniu komór serca;
• działają tono-, ino- i batmotropowo dodatnio, czyli powodują silniejszy skurcz mięśnia sercowego i lepszy przepływ krwi; w wyniku tego komora lepiej się opróżnia, zwiększa się też ilość natlenionej krwi dopływającej do naczyń obwodowych.

Glikozydy naparstnic dobrze wchłaniają się w jelitach po podaniu doustnym. Przy długim przyjmowaniu dużych dawek może dojść do ich kumulacji w organizmie, wskutek czego mogą pojawić się zaburzenia rytmu serca. Lepszy profil bezpieczeństwa w tym obszarze ma naparstnica wełnista.

Strophantus gratus, Strophantus Kombe, Acocanthera ouabaio

Nieco inny profil działania ma rodzaj glikozydów nasercowych wyizolowanych z nasion strofantusa: Strophantus gratus (strofantyna G -uabaina) i Strophantus Kombe (K-strofantozyd). Występują one również w korze drzewa Acocanthera ouabaio. Rośliny te pochodzą z Afryki Środkowej. 

Działają one inotropowo dodatnio, podobnie jak glikozydy naparstnicy. Różnica polega na tym, że działają jednak krócej i nie kumulują się w organizmie. Poza tym działanie chrono- i dromotropowe ujemne oraz batmotropowe dodatnie jest mniejsze niż w glikozydach naparstnicy. Dawniej glikozydy wyizolowane z nasion strofantusa były chętnie stosowane w nagłych przypadkach niewydolności krążenia pochodzenia sercowego. Stan ten charakteryzuje ostry obrzęk płuc oraz ich przekrwienie. 

Glikozydy strofantusa są mało stabilne, wrażliwe na kwasy i enzymy w przewodzie pokarmowym, co więcej bardzo słabo wchłaniają się do krwi w jelitach. Z tego względu nie zaleca się ich doustnego stosowania – jest ono mało efektywne i nie przynosi zadowalających rezultatów. Dawniej podawano je zatem dożylnie, ponieważ iniekcja domięśniowa wywoływała efekt drażniący na tkanki. Obecnie w Polsce leki chemiczne wyparły preparaty wyizolowane z nasion strofantusa. 

Cebula morska

W użyciu leczniczym były do niedawna także glikozydy z cebuli morskiej (Scilla maritima). Wśród nich największe znaczenie miały scillaren A i proscylarydyna A. 

Obecnie zarówno lek Proscilaridin, jak i lek Talusin (obydwa na receptę) są w aptekach niedostępne. Prawdopodobnie już się nie pojawią, ale warto napisać o nich kilka słów. Glikozydy te zwiększały siłę skurczu serca i zmniejszały częstotliwość jego skurczów. Następował wyraźny wzrost objętości wyrzutowej serca, nieznaczne podwyższenie ciśnienia tętniczego z równoczesnym spadkiem oporów obwodowych i ciśnienia żylnego. Wywierały również wpływ na przewód pokarmowy (nudności, niekiedy wymioty), na oskrzela (słaby efekt wykrztuśny) i na nerki (zwiększenie diurezy).

Miłek wiosenny

Do dużo łagodniejszych w działaniu należą glikozydy nasercowe obecne w liściach i kwiatach miłka wiosennego (Adonis vernalis). Najważniejsze z nich to adonidotoksyna i cymaryna. 

Miłek nieco silniej wpływa na siłę skurczu serca, ale słabiej na zwolnienie jego rytmu. Silnie pobudza nerw błędny i rozszerza naczynia wieńcowe. Wywiera również działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), działa moczopędne i zwalnia rytm oddechowy. Uważa się, że miłek w przeciwieństwie do naparstnicy nie kumuluje się w organizmie. Obecnie nalewka z miłka stanowi wyłącznie składnik recepturowy leków złożonych, wykonywanych na receptę w aptece.  

Sprawdź czym jest nerwica i jak się ją leczy >> Nerwica – jak sobie z nią radzić?

Konwalia majowa

Konwalia majowa dostępna jest na polskim rynku aptecznym pod postacią wyciągu z ziela (Convallaria majalis) jako lek bez recepty. Ze względu na krótki czas działania, dobrą wchłanialność z przewodu pokarmowego oraz brak kumulacji w organizmie glikozydy konwalii (głównie konwalatoksyny, ale także konwalamaryny) uważane są za stosunkowo bezpieczne. 

Leki zawierające wyciąg z ziela konwalii majowej wzmacniają siłę skurczu serca (efekt inotropowy dodatni), zmniejszając równocześnie częstość skurczów (efekt chronotropowy ujemny), zwalniają tętno i zwiększają pobudliwość mięśni komór serca (efekt batmotropowy dodatni). Poza tym działają uspokajająco, moczopędnie i przeciwobrzękowo. 

Leki z wyciągiem z ziela konwalii majowej polecane są w leczeniu:

• lekkich postaci niewydolności serca
• zaburzeń czynności serca na tle nerwicowym
• w osłabieniu mięśnia sercowego w przebiegu chorób zakaźnych i u osób starszych

Konwalia majowa – preparaty dostępne na rynku

1. Nalewka z ziela konwalii mianowana zawiera glikozydy kardenolidowe, a także m.in. flawonoidy, saponiny steroidowe i kwasy organiczne. Stosuje się ją jako składnik kropli nasercowych (Guttae Cardiaceae) czy kropli Neocardina w połączeniu z nalewką z kwiatostanu głogu i nalewką kozłkową. Preparaty te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego oraz zmniejszają częstotliwość jego skurczów. Zaleca się je wspomagająco w początkowym okresie upośledzonej wydolności serca niewymagającym stosowania innych leków, bez objawów zastoju krążenia. Poza tym mają zastosowanie w przypadku osłabienia mięśnia sercowego w wieku starszym oraz przy lekkich zaburzeniach pracy serca na tle nerwicowym u kobiet w okresie okołomenopauzalnym.
2. Cardiol C zawiera nalewkę z ziela konwalii mianowanej, nalewkę z głogu, nalewkę kozłkową oraz płynny wyciąg z zarodków cola i kofeinę. Ten ziołowy lek może być stosowany w  czynnościowych zaburzeniach serca, nerwicach naczyniowo-ruchowych, osłabieniu mięśnia sercowego, napadowym kołataniu, zwężeniu naczyń wieńcowych, zmianach starczych i miażdżycowych. Wskazany jest również w stanach wyczerpania psychosomatycznego, w okresie rekonwalescencji czy w zaburzeniach układu oddechowego. Jego stosowanie zaleca się w przypadku osób starszych z objawami łatwego męczenia się i z niskim ciśnieniem tętniczym, ponieważ może podnosić ciśnienie krwi. Preparat nieznacznie zwiększa siłę skurczu mięśnia sercowego oraz zmniejsza częstotliwość jego skurczów. Obniża napięcie mięśni gładkich w naczyniach krwionośnych i narządach wewnętrznych. Poprawia krążenie żylne, przeciwdziała zastojom żylnym i działa również moczopędnie.
3. Kelikardina to lek bez recepty w postaci kropli. Oprócz wyciągu płynnego z ziela konwalii majowej zawiera też wyciąg płynny z kwiatostanu głogu, wyciąg płynny z owocu aminka mniejszego oraz rutynę. Lek zwiększa siłę skurczu serca i zmniejsza nieznacznie częstotliwość skurczów. Ponadto wykazuje działanie rozkurczające, głównie na ściany naczyń wieńcowych serca i na mięśnie gładkie oskrzeli. Zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, poprawia krążenie obwodowe.

Glikozydy nasercowe – środki ostrożności i interakcje

Przyjmując roślinne środki nasercowe z grupy glikozydów należy pamiętać, że na ich działanie mają wpływ niektóre mikroelementy, m.in.: 

• wapń – jego nadmierne stężenie we krwi będzie nasilać arytmogenny wpływ glikozydów nasercowych; zbyt niskie stężenie będzie natomiast osłabiać ich działanie;
• potas – obniżenie jego stężenia we krwi, na przykład w wyniku zażywania leków moczopędnych, soli litu czy kortykosteroidów, może nasilać działanie glikozydów, powodujące arytmię serca; jednym z jej objawów jest kołatanie serca. 

Zioła stosowane w dusznicy bolesnej (choroba wieńcowa)

Objawy dusznicy bolesnej to bóle zlokalizowane za mostkiem. Pojawiają się, gdy serce jest niedostatecznie zaopatrzone w tlen. Najczęściej przyczynia się do tego miażdżyca lub czasowy skurcz naczyń wieńcowych. W wyniku znacznego niedotlenienia może dojść do zawału serca. W takim przypadku należy zastosować szybko działające, syntetyczne leki rozszerzające naczynia wieńcowe.

Leki roślinne mają działanie pomocnicze w przewlekłej i słabo nasilonej postaci choroby wieńcowej. Wciąż stosuje się, choć już nieco rzadziej, alkaloidy takie jak teofilina i teobromina oraz ich pochodne.

Surowcem stosowanym dawniej w tej grupie był owoc aminka egipskiego (Ammi visnaga Lamarck). Zawiera on furanochromony (kelinę, kelol, kelozyd, wisnaginę) oraz piranoumaryny (wisnagan, wisnadynę, samidynę), kwasy fenolowe i flawonoidy i olejek eteryczny. Wyciągi z aminka działają wybiórczo na naczynia krwionośne, koncentrując się na zwiększeniu przepływu właśnie w naczyniach wieńcowych. Dodatkowo surowiec zmniejsza napięcie mięśni gładkich oskrzeli (można go stosować w astmie), jelit, moczowodów i pęcherza. 

Kelinę izolowano i była niegdyś stosowana jako lek podawany dożylnie. Obecnie wyciąg z aminka znajdziemy właśnie w wyżej wymienionych kroplach Kelicardina stosowanych nasercowo, ale także w kroplach Nefrol stosowanych w chorobach dróg moczowych.

Podobne działanie rozszerzające naczynia wieńcowe wykazują też preparaty z kwiatów i owoców głogu, ale ze względu na ich szerokie działanie omówmy je w kolejnym dziale.

Surowce wzmacniające serce – cardiotonica

Surowce ziołowe o tonizującym wpływie na serce działają delikatnie i bezpiecznie. Dają łagodny efekt inotropowo dodatni, czyli wzmacniający siłę skurczu mięśnia sercowego. Nie kumulują się w organizmie i można je stosować codziennie w łagodnych postaciach niewydolności serca. Zioła na serce o takim działaniu to między innymi głóg i serdecznik.

Głóg jedno- i dwuszyjkowy

Z głogu jedno i dwuszyjkowego (gatunek Crategus) pozyskuje się  zarówno kwiaty i owoce, które są surowcem leczniczym. Kwiat głogu, oprócz wpływu inotropowego, działa także przeciwskurczowo na naczynia wieńcowe serca oraz naczynia mózgowe. Poza tym obniża ciśnienie krwi i działa uspokajająco na układ nerwowy. 

Preparaty z głogu działają antyarytmicznie i ochronnie na mięsień sercowy. Przy dłuższym stosowaniu przypisuje się im działanie przeciwmiażdżycowe, a także uszczelniające i wzmacniające naczynia krwionośne. Sugeruje się, że działanie nasercowe wynika z obecności zawartych w nich związków flawonoidowych, kumaryn i saponin. Owoc działa podobnie, jednak nieco słabiej niż kwiaty. Z obu surowców można wykonać odwar bądź nalewkę na alkoholu.

Ciekawe połączenie zawierają krople nasercowe Cardiobonisol. W ich składzie znaleźć można kwiaty głogu, miłorząb japoński i karczocha w formie nalewek. Krople wspomagają serce, układ krążenia, układ nerwowy oraz pomagają obniżyć poziom cholesterolu we krwi.

Serdecznik

Innym surowcem wspomagającym serce jest ziele serdecznika (Herba Leonuri cardiacae). Zawiera on glikozydy bufadienolidowe o budowie zbliżonej do glikozydów nasercowych. Nie mają one jednak bezpośredniego wpływu na mięsień sercowy, bardziej wpływają na jego układ bodźcowo-przewodzący (inaczej mówiąc, na jego układ nerwowy serca). Inne związki czynne zawarte w zielu serdecznika to alkaloidy, garbniki pirokatechinowe, flawonoidy, antocyjany, saponiny trójterpenowe, śladowe ilości olejku eterycznego, kwasy triterpenowe, żywice, sitosterol, cholina, witamina C i sole mineralne. 

Napar z ziela serdecznika:

• poprawia siłę pracy serca
• nieznacznie zwalnia czynność serca
• delikatnie obniża ciśnienie tętnicze
• wywiera uspokajający wpływ na ośrodkowy układ nerwowy (OUN) – działanie to porównywalne z działaniem kozłka lekarskiego
• ma właściwości przeciwskurczowe na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych
• osłabia stany skurczowe mięśni gładkich przewodu pokarmowego

Preparaty z serdecznika znajdują zastosowanie jako wsparcie w leczeniu osłabienia mięśnia sercowego, we wczesnych stadiach nadciśnienia oraz w nerwicach układu krążenia.

Zioła na wzmocnienie serca – podsumowanie

Problemy z sercem mogą dotykać nawet młode osoby i nie mamy tu na myśli wyłącznie wad wrodzonych serca. Wpływ na serce oraz jego pracę ma wiele czynników, dlatego tak kluczowa jest odpowiednia profilaktyka. Powinniśmy mieć świadomość, że niezdiagnozowane i nieleczone nadciśnienie tętnicze czy choroba niedokrwienna serca mogą prowadzić do rozwoju niewydolności serca. 

Niewydolność serca to stan w którym serce jest uszkodzone w takim stopniu, że nie jest w stanie zaopatrzyć organizmu w odpowiednią ilość tlenu i substancji odżywczych. To z kolei negatywnie wpływa na pracę innych narządów w organizmie. Z roku na rok wzrasta niestety odsetek pacjentów zmagających się z tą chorobą. 

Możemy po nie sięgać w przypadku nadciśnienia krwi, miażdżycy czy w celu wzmocnienia ścian naczyń krwionośnych. Zioła stosować można także jako profilaktykę po zawale serca. Trzeba mieć jednak świadomość, że taki naturalny preparat nasercowy również ma mocne działanie. To specjalista powinien dobrać odpowiednie leki na serce i rozpisać ich dawkowanie. Ważne jest, aby pacjent stosował się do zaleceń lekarza kardiologa i miał do niego pełne zaufanie. 

Pamiętajmy, że między lekami a suplementami diety, w tym także ziołami może dochodzić do różnego rodzaju interakcji, które mogą zaburzyć proces leczenia, a w skrajnych przypadkach mocno zaszkodzić pacjentowi.

Sprawdź także ważne funkcje witamin z grupy B w organizmie.

Bibliografia

1. Różański H. Charakterystyka dawnych i współczesnych środków roślinnych stosowanych w schorzeniach serca i układu krążenia. Materiały przygotowane dla Studium Przygotowania Zawodowego i Wiedzy Praktycznej, niepublicznej placówki kształcenia zawodowego; http://espz.pl/materialy/cardiovascularia.pdf  [dostęp: 18.03.2022]
2. Ożarowski A. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1982.
3. Ejsmont Ł., Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia, Wydawnictwo Ejsmont Łukasz, 2019.

Sprawdź nasz kolejny artykuł >>Grzyb chaga – nadzieja dla chorych na nowotwory?