Tłuszcze spełniają istotne funkcje w naszym organizmie. Ich niedobór może powodować szereg negatywnych skutków. Dlatego warto dbać o odpowiednio zbilansowaną dietę, bogatą w tłuszcze zawierające wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA). Mogą w dużym stopniu mogą przyczynić się do zahamowania występowania i rozwoju wielu chorób. Bogate w kwasy tłuszczowe są oleje tłoczone na zimno, nierafinowane. Zostały one uznane za żywność funkcjonalną, zawierają bowiem liczne składniki o działaniu prozdrowotnym. W artykule skupimy się dokładnie na składzie tych olejów tłoczonych na zimno.

[aktualizacja 01’2023]

Cenne składniki bioaktywne zawarte w olejach na zimno tłoczonych

Kwasy tłuszczowe

To jeden z głównych powodów dla których sięgamy po oleje na zimo tłoczone. Istnieją dwie klasy niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych: kwasy tłuszczowe omega-3 (kwas α-linolenowy, ALA) oraz kwasy tłuszczowe omega-6 (kwas linolowy, LA), których to ludzki organizm nie potrafi sam wytworzyć, dlatego też muszą być dostarczane z pożywieniem. 

– kwas α-linolenowy, ALA, n-3, C18:3, co oznacza że jego łańcuch zbudowany jest z 18 atomów węgla i zawiera w swojej budowie 3 wiązania podwójne, należy do rodziny omega-3.

– kwas linolowy, LA, n-6, C18:2, co oznacza że jego łańcuch zbudowany jest z 18 atomów węgla i zawiera w swojej budowie 2 wiązania podwójne, należy do rodziny omega-6.

Należy jednak pamiętać, że te niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, dostarczone do naszego organizmu wraz z pożywieniem ulegają pewnym przemianom enzymatycznym, które polegają na wbudowaniu kolejnych wiązań podwójnych. Te przemiany są możliwe dzięki działaniu tak zwanych desaturaz (Δ6, Δ5 i Δ4) oraz wydłużaniu łańcucha węglowodorowego przy udziale enzymu wydłużającego – elongaz. 

W wyniku tych przemian powstają inne kwasy, które mają bardzo ważne oraz zróżnicowane działanie na nasz organizm. Schemat poniżej pokazuje dokładne przemiany i powstawanie innych kwasów tłuszczowych. 

źródło: Marciniak-Łukasiak K, Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3, Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 2011, 6(79), s. 24-35.

Kwas α-linolenowy, ALA

Olejami bogatymi w kwas ALA są przede wszystkim oleje:

  • lniany (nawet do 60%),
  • z lnianki (do 40%),
  • rokitnikowy (24%),
  • z nasion malin (30%).

To właśnie z kwasu ALA tworzą się pochodne, jak kwas dokozaheksaenowy DHA oraz kwas eikozapentaenowy EPA, należące do rodziny kwasów omega-3 o działaniu obniżającym ryzyko wystąpienia chorób serca, nadciśnienia tętniczego, rozwoju nowotworów oraz upośledzenie układu immunologicznego. Wpływają też pozytywnie na metabolizm neuroprzekaźników, przez co obniżają ryzyko wystąpienia chorób psychicznych oraz depresji.

Korzystne działanie kwasów omega-3 wynika również z obniżania stężenia triglicerydów w osoczu krwi, głównie przez spowalnianie ich resyntezy w ścianie jelit i wątroby – nawet o 30%, hamują również rozwój choroby niedokrwiennej serca. Działają także przeciwzakrzepowo. Ten mechanizm działania polega głównie na hamowaniu powstania czynników prozakrzepowych (takich jak np. interleukina 1, TXA2) oraz czynnika aktywującego płytki krwi, przez co zmniejsza to ich zlepianie. 

Badania wykazały również, że niski poziom omega-3 a wysoki poziom omega-6 w fosfolipidach błon komórkowych mięśni szkieletowych jest ściśle związany ze wzrostem ich oporności na insulinę, co sprzyja rozwojowi cukrzycy typu II

Kwas linolowy, LA oraz gamma-linolenowy GLA

Warto też zwrócić uwagę na kwas GLA, który jest pierwszym produktem przemiany kwasu linolowego LA i należy do rodziny kwasów omega-6 o wielu prozdrowotnych właściwościach.

Kwas γ-linolenowy (GLA, n-6, C18:3) Ten konkretny kwas możemy znaleźć w wysokim stężeniu w:

  • oleju z wiesiołka (7-15%),
  • ogórecznika lekarskiego (15-25%),
  • konopi siewnej i czarnej porzeczki (15-20%).

Kwas GLA optymalizuje m.in. metabolizm kwasów tłuszczowych i hormonów tkankowych regulujących procesy fizjologiczne. Wspomaga układ krążenia, zapobiega rozwojowi nadciśnienia tętniczego oraz miażdżycy. Pełni funkcję antyoksydacyjną, pozbywa się wolnych rodników, dzięki czemu spowalnia procesy starzenia się organizmu. Wpływa również pozytywnie na układ nerwowy, poprawia funkcje komórek nerwowych oraz wykazuje działanie neuroochronne.

Uwaga jednak na niektóre specyficzne interakcje tego kwasu z lekami. W przypadku chociażby Tamoksifenu (syntetyczny lek o działaniu antyestrogenowym, stosowany głównie w terapii raka sutka), kwas GLA może zwiększać intensywność odpowiedzi i jego skuteczności antynowotworowej. Z kolei osoby cierpiące na schizofrenię przyjmujące Fenotiazynę nie powinny przyjmować kwasu GLA, ponieważ mogłoby to zwiększyć ryzyko wystąpienia epilepsji. 

Sterole

Sterole stanowią jedną z najważniejszych grup wśród steroidów. Roślinne sterole czyli fitosterole naturalnie występują w formie wolnej lub zestryfikowanej, gdzie stanowią składniki roślinnych błon komórkowych. Do fitosteroli zaliczyć możemy sterole (związki nienasycone) oraz stanole (związki nasycone).

Największe ich ilości występują w niektórych olejach na zimno tłoczonych, takich jak:

  • rzepakowy (769-1130 mg/100 g oleju),
  • olej z pulpy rokitnika (880 mg/100 g),
  • olej lniany (689 mg/100 g),
  • znacznie mniej znajdziemy go w oliwie (189-256 mg/100g).

Co do składu fitosteroli, różni się on między poszczególnymi olejami, jednak najczęściej występują β-sitosterol, stigmasterol, kampesterol i brassikasterol. Zdecydowanie dominującym fitosterolem jest β-sitosterol, który w większości przypadków stanowi 55-75% sumy steroli.

Warto zaznaczyć że proces rafinacji lub hydrolizy termicznej mogą powodować straty steroli nawet o 20%.

Wiele badań nie pozostawia złudzeń, że sterole są dla naszego zdrowia bardzo wskazane. Posiadają zdolność obniżenia frakcji LDL we krwi, wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwnowotworowe, przeciwwrzodowe. 

Tokoferole

Tokoferole są to naturalne przeciwutleniacze, które występują w olejach w bardzo zróżnicowanej ilości. W zależności od ich formy (alfa, beta, gamma, delta) wykazują różną aktywność przeciwutleniającą.

Witamina E bierze udział w przekazywaniu impulsów elektrycznych w komórce, działa na aktywność enzymów np. kinazy białkowej.

W przypadku niektórych chorób, takich jak nowotwory, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, miażdżyca lub inne choroby układu krążenia zapotrzebowania na tokoferole może wzrastać.

Poniżej tabelka z zawartością poszczególnych form tokoferoli w olejach na zimno tłoczonych:

Można zaobserwować, że główną formą tokochromanolową obecną w olejach na zimno tłoczonych jest forma γ-tokoferol. Warto wspomnieć jeszcze, że jako jeden z nielicznych olej z pestek czarnej porzeczki zawiera formę β-tokoferol.

Skwalen 

To substancja o bardzo silnym działaniu przeciwutleniającym, która to działanie zawdzięcza zawartości sześciu jednostek izoprenowanych. Chemicznie jest to węglowodór izoproneidowy.

Skwalen pełni w organizmie m.in. rolę prekursora w procesie syntezy cholesterolu, kwasów tłuszczowych, hormonów steroidowych oraz witaminy D. Dodatkowo wspiera transport tlenu do komórek oraz wspomaga usuwanie z organizmu ksenobiotyków.

Warto wiedzieć, że skwalen jest również naturalnym składnikiem lipidowym skóry charakteryzującym się działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym. Dodatkowo chroni naszą skórę przed peroksydacją lipidów następującą przez ekspozycję na promienie ultrafioletowe.

Ten związek możemy znaleźć głównie w oleju z amarantusa (2,2-8%), oliwie (0,7%) oraz w oleju z pestek dyni (0,9%). 

Przyczyny niedoboru NNKT w organizmie

Niedobory kwasów tłuszczowych w naszym organizmie występują najczęściej przez nieodpowiednią dietę, ubogą w oleje roślinne nierafinowane.

Oczywiście jest jeszcze jedna przyczyna niedoborów, wynikająca z zaburzeń enzymatycznych na szklaku metabolicznym przemian kwasów tłuszczowych. Mianowicie w pewnych przypadkach może dojść do zaburzenia wytwarzania kwasu GLA z LA w wyniku defektu enzymu delta-6 desaturazy. Przyczyną defektu tego enzymu są działania jego inhibitorów, takich jak m.in. alkohol, nikotyna, cukrzyca, wysoki poziom cholesterolu, nadmierne promieniowanie UV, przewlekłe stany zapalne organizmu oraz niedobór cynku, witaminy B6 i witaminy C. Dodatkowo naturalnym procesem jest, iż z wiekiem obniża się poziom delta-6 desaturazy.

Zwiększone zapotrzebowanie na kwas GLA będą mieć:

  • osoby w podeszłym wielu,
  • kobiety w ciąży i karmiące,
  • osoby nadużywające alkoholu oraz palące papierosy.
  • chorzy zmagający się z chorobami, takimi jak: alergia, cukrzyca (szczególnie neuropatie), zapalenie żołądka, stwardnienie rozsiane, atopowe zapalenie skóry (AZS) oraz reumatyzm. 

Osoby, które są narażone na ryzyko niedoboru kwasów z grupy omega-3 to przede wszystkim:

  • kobiety ciężarne i karmiące,
  • osoby w starszym wieku,
  • osoby ze złym wchłanianiem tłuszczy, np. przy nieswoistych zapalnych chorobach jelit, jak choroba Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie okrężnicy,
  • pacjenci chorujące na zapalne i przewlekłe choroby, takie jak alergie, astma, atopowe zapalenie skóry, depresja, suchość oczu, stwardnienie rozsiane, łuszczyca, reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca. 

Możliwe objawy niedoborów niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych

Przyjrzyjmy się teraz szerokiemu zakresowi objawów wynikających z niedoborów NNKT.

  1. Metabolizm. Mogą pojawić się zaburzenia w transporcie cholesterolu, zmniejszenie stabilności lipoprotein błon komórkowych, zaburzenia gospodarki lipidowej. 
  2. Skóra. Może pojawić się suchość/nadmierne wysuszenie skóry, zaburzenia wydzielania gruczołów łojowych, odbarwienia skóry, poważne zmiany o charakterze atopowym i łuszczycowym. 
  3. Układ krążenia i nerki. W tym przypadku możliwym objawem niedoboru jest osłabienie kurczliwości mięśnia sercowego, zwiększenie łamliwości naczyń krwionośnych oraz rozwój nadciśnienia tętniczego i nerkowego. 
  4. Układ immunologiczny. Zmniejsza się odporność organizmu, możemy być bardziej podatni na infekcje. Niedobór niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych może zmniejszać syntezę prostaglandyn czyli substancji prozapalnych. 
  5. Niedobór NNKT może prowadzić do zaburzeń owulacji u kobiet oraz zahamowania laktacji. U panów natomiast może dojść do zmian degeneracyjnych nabłonka kanalików nasiennych. Może wystąpić również zwiększone ryzyko przewlekłych chorób degeneracyjnych.  
  6. U dzieci mogą pojawić się zaburzenia wzrostu oraz upośledzony rozwój mózgu i oczu.

Zapotrzebowanie na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe

W wielu publikacjach naukowych zapotrzebowanie na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) różni się od siebie. Według zaleceń International Society for the Study of Fatty Acids and Lipids (ISSFAL) ilość energii pochodzącej ze spożycia kwasu ALA powinna stanowić około 0,7%, natomiast w przypadku kwasu LA powinno być to 2%. 

Jednak jednym z najważniejszych aspektów jest zachowanie proporcji pomiędzy spożyciem kwasów n-6 do n-3. Najlepsza dla organizmu proporcja waha się między 3-5 (n-6):1(n-3) oraz najważniejsze żeby nie przekraczać wartości proporcji 10 (n-6):1(n-3).

Przykładami olejów o dobrym stosunku omega-3 do omega-6 są oleje z:

  • orzecha włoskiego,
  • dzikiej róży,
  • czarnej porzeczki,
  • rzepaku,
  • konopii.

Zachowanie ww. stosunku jest ważne dla zachowania odpowiedniej proporcji kwasów tłuszczowych. Mają one zapewnić prawidłowości przemian metabolicznych, w szczególności prawidłowa synteza WNKT z prekursorów kwasów LA i ALA, które konkurują między sobą o te same enzymy w przemianach wewnątrzustrojowych. 

Przeglądając bibliografie naukową stwierdzam, że powinno być więcej badań przeprowadzanych w celu określenia dokładniejszej ilości spożycia proporcji kwasów n-3 do n-6. Jedno jest potwierdzone, niższe proporcje pomiędzy n-6 a n-3 czyli 3-5:1 są najbardziej korzystne dla funkcjonowania naszego organizmu. Jednak w przypadku niektórych chorób proporcje te zostały dosyć jasno określone. Przykładem jest nowotwór jelita grubego najbardziej korzystny okazał się stosunek 2,5(n-6) : 1(n-3). Z kolei w przypadku astmy było to 5(n-6) : 1(n-3), a w chorobie reumatoidalnego zapalenia stawów proporcja wynosi 2-3(n-6) : 1(n-3). W przypadku innych chorób potrzeba jeszcze więcej badań.  

Ten artykuł też warto przeczytać: Oleje tłoczone na zimno, nierafinowane jako żywność funkcjonalna.

Bibliografia

  1. Obiedzińska A, Waszkiewicz-Robak B, Oleje na zimno tłoczone jako żywność funkcjonalna, Żywność, technologia, nauka, jakość, 2012, 1(80), s. 27-44;
  2. Krygier Krzysztof, Żywność funkcjonalna z surowców i produktów tłuszczowych, Żywność, 1999, 4(21), s. 102-112;
  3. Gugała M, Zarzecka K, Sikorska A, Prozdrowotne właściwości oleju rzepakowego, Postępy Fitoterapii, 2014, 2, s. 100-103;
  4. Antoniewska A, Adamska A, Rutkowska J, Zielińska M, Olej z nasion dyni jako źródło cennych składników w diecie człowieka, Probl Hig Epidemiol, 2017, 98(1), s. 17-22;
  5. Białek M, Rutkowska J, Znaczenie kwasu gama-linolenowego w profilaktyce i terapii, Postępy Hig Med Dosw, 2015, 69, s. 892-904;
  6. Kondratowicz-Pietruszka E, Charakterystyka profilu kwasów tłuszczowych wybranych olejów roślinnych, Chemia ogólna, 2010, 841, s. 49-63;
  7. Marciniak-Łukasiak K, Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3, Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 2011, 6(79), s. 24-35;
  8. Bojarowicz H, Woźniak B, Wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz ich wpływ na skórę, Probl Hig Epidemiol, 2008, 89(4), s. 471-475;
  9. Grober U, Mikroskładniki odżywcze, MedPharm Polska, Wydanie Polskie, Wrocław 2010;
  10. Bryś Joanna i wps. Oleje bogate w kwasy omega-3 jako potencjalne źródło kwasów nienasyconych w diecie dla niemowląt i małych dzieci, Inżyniera Żywności, 2016, 1, s. 47-52;
  11. Łoźna K, Kita A, Styczyńska M, Biernat J, Skład kwasów tłuszczowych olejów zalecanych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych,  Probl Hig Epidemiol, 2012, 93(4), s. 871-875.

Zapytaj lub skomentuj:

Napisz komentarz
Podaj swoje imię