Jeżówka to bardzo dekoracyjna roślina, którą można uprawiać w przydomowych ogródkach. To także skuteczny surowiec leczniczy, który doceniali i z powodzeniem stosowali Indianie. Traktowali jeżówkę jako środek wspomagający siły obronne organizmu podczas różnego rodzaju infekcji. Wsparcie odporności to jednak nie jedyne wskazanie do stosowania preparatów z tej rośliny. Przyjrzymy się innym, tradycyjnym zastosowaniom Echinacea oraz wnioskom, które płyną z badań klinicznych.
[aktualizacja: 05’2022]
Jeżówka – rodzaje, zakres występowania
Rodzaj jeżówka (Echinacea) pochodzi z rejonu Wielkich Jezior, Gór Skalistych i Appalachów w Ameryce Północnej. Obecnie coraz częściej można ją także spotkać w przydomowych ogródkach. Roślina ta nie jest bowiem wymagająca w hodowli.
Do rodzaju Echinacea należy aż 9 gatunków, ale w lecznictwie najczęściej używane są: jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea), jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia) oraz jeżówka blada (Echinacea pallida).
Roślina kwitnie od lipca do października i potrafi dorastać nawet do półtora metra wysokości. Kwiaty jeżówki mają purpurowe, czerwone lub różowe płatki języczkowe oraz wypukły środek z rurkowych brunatnych płatków.
Tradycyjne wykorzystanie jeżówki
Przez wieki jeżówka była używana w tradycyjnym lecznictwie Indian. Najczęściej stosowali jeżówkę wąskolistną, ale w preparatach produkowanych obecnie na bazie jeżówki spotkamy przeważnie jeżówkę purpurową, bo jest bogatsza w składniki czynne.
W tradycyjnej medycynie indiańskiej jeżówkę uznawano za środek przeciwbólowy, przeciwkaszlowy i wspomagający w przeziębieniach. Jeżówka wspomagała także leczenie chorób wenerycznych, odry i wścieklizny. Stosowana zewnętrznie pomagała na trudno gojące się rany i oparzenia oraz łagodziła stany zapalne po ukąszeniach węży i owadów.
Z tradycyjnej medycyny indiańskiej zaczęli też korzystać osadnicy i już ponad 100 lat temu w Stanach Zjednoczonych pojawiły się pierwsze leki z korzenia jeżówki purpurowej. Jej sława zawitała także do Europy. W 1910 roku zauważono, że jeżówka zwiększa liczbę białych krwinek. Uznano więc, że warto zbadać jej właściwości immunostymulujące.
Największą popularność jeżówka zdobyła w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w Niemczech, Anglii i Francji. Gdy zaczęto stosować na szeroką skalę antybiotyki i sulfonamidy, znaczenie preparatów z jeżówki spadło i ograniczyło się do ziołolecznictwa ludowego. Jednakże w latach siedemdziesiątych rozpoczęto ponownie szereg badań nad składnikami leczniczymi tej rośliny. W Polsce jeżówka zyskała popularność dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.
To może Cię zainteresować: Ziołolecznictwo w trosce o zdrową psychikę i nie tylko!
Jeżówka jako surowiec leczniczy
Surowcem leczniczym pozyskiwanym z jeżówki są zarówno części podziemne (korzeń) jak i nadziemne (ziele). Roślina nadająca się do zbioru musi mieć co najmniej 2-3 lata. Ziele zbiera się w czasie kwitnienia, a korzenie jesienią. W lekach produkowanych na bazie jeżówki wykorzystuje się ekstrakty alkoholowe, olejowe i wodne (extractum Echinaceae).
Zarówno korzeń jak i ziele jeżówki zawierają wiele składników czynnych. Są to między innymi glikozydy, flawonoidy (kwercetyna, kamferol, izoramnetyna) kwasy fenolowe (pochodne kwasu kawowego, kwas cykoriowy, echinakozyd, cynaryna), olejek eteryczny, polisacharydy, poliacetyleny, alkaloidy pirolizydynowe, alkiloaminy i alkiloamidy oraz inulina.
Jeżówka i zakres jej działania potwierdzony badaniami
Badając wyciągi z jeżówki, naukowcy starali się ustalić, jaki składnik zioła odpowiada za jakie działanie. W toku tych badań wstępnie wykazano, że:
- pochodne kwasu kawowego działają immunostymulująco i przeciwwirusowo. Są to echinakozyd, kwas chlorogenowy oraz najmocniej działający kwas cychorynowy (jest silnym zmiataczem wolnych rodników);
- alkamidy działają stymulująco na fagocytozę oraz wykazują aktywność przeciwzapalną. Reagują także z receptorem kannabinoidowym typu 2, co może być możliwym wyjaśnieniem działania immunomodulującego rośliny;
- polisacharydy działają stymulująco na fagocytozę i wykazują aktywność immunostymulującą;
- glikoproteiny wykazują efekt fagocytarno-stymulujący i immunostymulujący.
Działanie całego zespołu związków zawartych w jeżówce jest dużo silniejsze niż wyizolowanych z niej grup. To charakterystyczny dla leków ziołowych synergizm działania.
Działanie soku i wyciągów z ziela jeżówki jest wypadkową działania obecnych w niej związków. W badaniach klinicznych porównujących preparaty jeżówki z placebo znacząco pozytywny efekt odnotowano w dziewięciu z nich. Jedno z badań wskazywało na pozytywny trend, a sześć wykazało brak różnicy w grupach.
Niektórzy naukowcy sugerują, że niepowodzenia badań klinicznych nad preparatami z jeżówki wynikają z niezrozumienia faktu, że powinno się je podawać krótko i w małej dawce, zamiast długotrwałego stosowania w większych dawkach.
Składniki jeżówki są bowiem immunomodulatorami. Oznacza to, że mogą zarówno hamować, jak i pobudzać aktywność komórek układu odpornościowego. Dodatkowo trzeba zwrócić uwagę na zmienną ilość składników czynnych oraz zmienność ich wzajemnych proporcji w zależności od użytej części rośliny (korzeń, ziele), rozpuszczalnika (wyciągi wodne różnią się składem od alkoholowych, dominują w nich polisacharydy i flawonoidy), warunków glebowych i pogodowych. Dlatego trudno nawet porównać badania, jeśli każdy preparat jest nieco inny i wymaga ustanowienia optymalnego dla siebie dawkowania. Dany preparat ziołowy można oczywiście standaryzować na obecność i dokładną ilość substancji odpowiedzialnej za działanie. Sęk w tym, że w przypadku jeżówki badania jak dotąd nie odpowiedziały na pytanie, który składnik lub jaka ich proporcja będzie najbardziej optymalna.
Sprawdź również: Zioła na odporność
Leki na bazie jeżówki – zakres działania
Leki przygotowywane z jeżówki pobudzają układ immunologiczny. Pod wpływem składników zioła:
- rośnie aktywność fagocytarna granulocytów i makrofagów (zdolność wchłaniania i rozkładu patogenów przez te komórki);
- obserwujemy stymulację limfocytów B;
- makrofagi zostają pobudzone do wytwarzania interleukiny I, czynnika martwicy nowotworów alfa (TNF alfa) oraz interferonów, czyli związków przeciwwirusowych (alfa i beta);
- związki czynne zawarte w jeżówce (echinacein, olejki eteryczne, betaina, glikoproteiny) wykazują działanie przeciwwirusowe, przeciwpierwotniakowe i przeciwgrzybicze (Candida albicans) – badania wykonano tylko na modelu zwierzęcym;
- zahamowaniu ulega aktywność enzymatyczna cyklooksygenazy i lipooksygenazy;
- zahamowaniu ulega aktywność hialuronidazy bakteryjnej i naczyniowej – uszczelnia to naturalne bariery w organizmie i może zmniejszyć wnikanie patogenów.
Jeżówka purpurowa znalazła zastosowanie w terapii wielu chorób, w których przebiegu dochodzi do zmniejszenia odporności, a także w leczeniu przewlekłych procesów zapalnych. Od roku 1902 jeżówkę stosuje się również w produkcji szeregu leków homeopatycznych.
Inny zakres działania wyciągów z jeżówki:
- wpływają na przyspieszenie przemiany materii, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego;
- działają rozkurczowo, żółciotwórczo, żółciopędnie, działają przeciwbólowo, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie i przeciwwysiękowo;
- stymulują procesy regeneracyjne oraz gojenie.
Preparaty z jeżówki – wskazania
Stosowanie preparatów z jeżówki zaleca się profilaktycznie w okresie jesienno-zimowym. Będą pomocne również w trakcie infekcji – mogą skrócić czas jej trwania. Przydadzą się też osobom z obniżoną odpornością oraz w stanach wyczerpania i osłabienia organizmu. Wpływają bowiem pozytywnie na wydolność oddechową w stanach zapalnych dróg oddechowych.
Badania kliniczne nie dają jednoznacznej odpowiedzi, na ile ekstrakty z jeżówki są skuteczne w prewencji przeziębień czy chorób dróg oddechowych. Na podstawie aktualnej literatury wydaje się, że profilaktyczne stosowanie jeżówki nie ma znaczącego wpływu na częstość, nasilenie lub czas trwania infekcji górnych dróg oddechowych. Wykazano jednak nieznaczne skrócenie czasu trwania choroby (o 1-2 dni) i łagodzenie objawów, o ile podamy ekstrakt odpowiednio wcześnie.
Naukowcy badając preparaty z jeżówki in vitro i in vivo, poszukiwali potwierdzenia jej właściwości immunomodulacyjnych. Próby z komórkami wybranych nowotworów (wątroby, jelita grubego, sutka, nerki, płuc, prostaty, macicy czy czerniaka) nie przyniosły zmian w aktywności cytokin. Nie wydłużyły także czasu przeżycia pacjentów onkologicznych.
Jeden z preparatów hamował nawrót zakażenia w drożdżycy pochwy, inny powodował redukcję objawów w zakażeniach dróg moczowych, ale musiał być zastosowany wcześnie.
Preparaty z jeżówki można włączyć do procesu leczenia w terapiach:
- chorób wirusowych (np. grypy, przeziębienia i opryszczki);
- zakażeń bakteryjnych (np. anginy, zakażeń bakteryjnych układu oddechowego, układu pokarmowego i trądziku);
- chorób grzybiczych (np. kandydozy);
- trudno gojących się ran, oparzeń, odmrożeń, odleżyn i owrzodzeń;
- w leczeniu i w profilaktyce dyskinez dróg żółciowych, zaburzeń trawiennych, niektórych alergii, zapalenia dziąseł, przewlekłych stanów zapalnych układu rozrodczego i moczowego (zarówno w leczeniu, jak i profilaktyce);
- w leczeniu i profilaktyce, jako wzmocnienie sił obronnych organizmu i wsparcie odporności.
Zastosowanie jeżówki w kosmetyce
Jeżówka znajduje również zastosowanie w kosmetyce. Działa regenerująco na skórę poprzez aktywowanie różnicowania fibrocytów z fibroblastów oraz pobudzenie komórek Langerhansa (działają aktywnie w odnowie naskórka). Drugim mechanizmem jest wspomniane już hamowanie hialuronidazy, co poprawia elastyczność skóry i może hamować proces powstawania zmarszczek.
Działanie składników jeżówki związane ze zdolnością do wyłapywania wolnych rodników tlenowych może zabezpieczyć kolagen skórny przed tzw. sieciowaniem, czyli utratą sprężystości, co przyspiesza powstawanie zmarszczek. Kosmetyki z wyciągami z jeżówki mogą pomóc również w przypadku skórnych problemów o podłożu zapalnym.
Przeczytaj także: Masaż Kobido, czyli lifting twarzy bez skalpela.
Preparaty z jeżówki – środki ostrożności i możliwe interakcje
Możliwe działania niepożądane
Preparaty z jeżówki mogą wywołać uczulenie u osób wrażliwych na rośliny z rodziny Asteraceae.
Niezbyt często zgłaszane są także objawy:
- żołądkowo-jelitowe,
- ból brzucha,
- nudności,
- pokrzywka, rumień, świąd, wysypka,
- duszności,
- obrzęk naczynioruchowy.
Dzieciom poniżej 12. roku życia, kobietom w ciąży i mamom karmiącym podajemy preparaty z jeżówki wyłącznie po konsultacji z lekarzem!
Środki ostrożności u pacjentów w trakcie terapii nowotworowej i po przeszczepach
Preparaty z jeżówki mogą wpływać na izoenzymy odpowiedzialne w wątrobie za metabolizm leków (hamowanie CYP1A2, indukcyjno-hamujący wpływ na CYP3A4). Z tego powodu lekarz musi wiedzieć o suplementacji, gdy pacjent jest w trakcie terapii przeciwnowotworowej takimi lekami jak takrolimus, cyklosporyna, erlotynib. Należy wtedy monitorować stan pacjenta! Podobnie ze względu na wpływ na cytochrom P4503A4, sugeruje się możliwą interakcję preparatów jeżówki z itrakonazolem, feksofenadyną i lowastatyną.
Jeżówki nie należy podawać razem z lekami immunosupresyjnymi, w tym także glikokortykosteroidami. Nie powinny jej przyjmować osoby po przeszczepach, z ciężkimi chorobami autoimmunologicznymi (ryzyko zaostrzenia choroby) ani wirusem HIV (ryzyko wzrostu miana wirusa) oraz astmatycy.
Wyżej wymienione zalecenia nie zostały potwierdzone badaniami klinicznymi. Mają one charakter wyłącznie teoretyczny, dlatego nie wszyscy naukowcy zgadzają się do końca z tymi zastrzeżeniami.
Zrób to sam! Preparaty z jeżówki do samodzielnego przygotowania
Indianie z powodzeniem wykorzystywali jeżówkę zarówno w celach profilaktycznych, jak i w leczeniu różnych dolegliwości.
W ziołolecznictwie ludowym nadal wykorzystuje się nalewkę, macerat, sok, maść, napar z ziela lub korzenia jeżówki. Warto więc poznać różne możliwości tradycyjnego zastosowania rośliny.
Najłatwiej przyrządzić napar z jeżówki. Jedną łyżkę suchego ziela lub korzenia zalewamy szklanką wrzątku i odstawiamy na co najmniej 20 minut. Taki napar możemy popijać 2-3 razy dziennie, zwłaszcza w pierwszych dniach rozwijającej się choroby. Później zmniejszamy dawkę dzienną.
Uwaga! Jeżówki nie gotujemy, gdyż jej składniki czynne są wrażliwe na podgrzewanie.
Jeśli zalejemy jedną część suchego ziela lub sproszkowanego korzenia trzema częściami chłodnej, przegotowanej wody i odstawimy na około 6 godzin, to po przecedzeniu otrzymamy macerat. Przechowuje się go w lodówce maksymalnie 3 dni, ponieważ jest on nietrwały. W przeziębieniu i chorobach skórnych pijemy go 3 razy dziennie po 100 ml.
Z kolei nalewkę z jeżówki możemy sporządzić, zalewając surowiec ziołowy 40-50% alkoholem w proporcji 1:5. Całość odstawiamy na 7 dni. Następnie filtrujemy i przechowujemy w ciemnym, chłodnym miejscu. Dawka lecznicza to 5 ml stosowane 2-3 razy dziennie. Dawka profilaktyczna to 5 ml, 3 razy w tygodniu.
Możemy również użyć soku z jeżówki lub starannie utartego świeżego surowca (może to być zarówno ziele, jak i korzeń) do sporządzenia maści. Podłożem takiej maści może być smalec, na przykład wieprzowy lub gęsi.
Ten artykuł również może Cię zainteresować: Ortosyfon groniasty – zioło, które warto znać! Napar z liści to wsparcie w stanach zapalnych pęcherza moczowego i nerek.
Bibliografia
- Ewa Krawczak „Echinacea – naturalny lek z apteki amerykańskich Indian”. Panacea – Leki ziołowe nr 1(2), styczeń 2003;
- Karsch-Völk M, Barrett B, Kiefer D, Bauer R, Ardjomand-Woelkart K, Linde K „Echinacea w zapobieganiu i leczeniu przeziębienia” Cochrane, 20 luty 2014;
- Łukasz Zapała, Witold Lasek „Natural exogenous immunostimulators” Postępy biologii komórki, tom 34, 2007;
- Anna Łuczak, Magda Magiera, Miłosz Miedziaszczyk „Wybrane interakcje leków przeciwnowotworowych i leków roślinnych” FARMACJA WSPÓŁCZESNA 2018; 11: 140-150;
- Azadeh Manayi, Mahdi Vazirian, Soodabeh Saeidnia „Echinacea purpurea: Pharmacology, phytochemistry and analysis methods” Pharmacogn Rev. 2015 Jan-Jun; 9(17): 63–72.
