Kiedy warto wykonać badanie poziomu metabolitów witamin z grupy B?

W ostatnich latach coraz większą uwagę zwraca się na poziomy witamin z grupy B, czyli związków organicznych bardzo istotnych dla prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Witaminy te biorą udział w bardzo wielu procesach biochemicznych. Stanowią koenzymy m.in. w reakcjach przemiany węglowodanów, białek, wpływając na gospodarkę wodną, biorąc udział w oddychaniu komórkowym, czy warunkując prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego mięśni i serca. Jak wskazują dane literaturowe w Polsce, wiele osób w związku z nieprawidłową dietą doświadcza niedoborów większości witamin z grupy B, m. in. tiaminy, ryboflawiny, niacyny czy kwasu foliowego. Dlatego warto pochylić się nad tematem wspomnianych zaburzeń, a w przypadku podejrzenia nieprawidłowych ilości tych witamin, rozważyć odpowiednią diagnostykę laboratoryjną. 

Funkcje witamin z grupy B w organizmie

Witaminy grupy B to bardzo istotne składniki odżywcze zaliczane do mikroelementów. Należą do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Nie są wytwarzane przez organizm ludzki, więc istotne jest, by nie dopuścić do ich niedoboru. 

Witaminy z grupy B pełnią bardzo liczne i niezwykle istotne funkcje w ludzkim organizmie. Będąc kofaktorami różnych enzymów, stanowią kluczowy element w prawidłowym przebiegu procesów przemiany materii, wytwarzania energii, aktywności komórkowej, utrzymania równowagi funkcjonowania układu nerwowego, skóry, kości czy mięśni. Warunkują prawidłowy wzrost dzieci, ułatwiają utrzymanie równowagi psychicznej i biorą udział w regulacji procesów zapobiegających rozwojowi choroby nowotworowej. Ponadto ewentualne niedobory witamin z grupy B są traktowane także jako wskaźnik niedożywienia pacjentów. 

Witaminy z grupy B wchłaniane są z przyjmowanego pokarmu, stąd bardzo istotna jest racjonalna i dobrze zbilansowana dieta. Potrzebne ilości witamin z grupy B są wchłaniane do organizmu a ewentualne nadmiarowe porcje są wydalane zazwyczaj wraz z moczem. 

Przyczyny niedoborów witamin z grupy B

Ze względu na fakt, iż witaminy z grupy B są rozpuszczalne w wodzie, organizm nie jest w stanie magazynować ich dużych ilości. Temat niedoborów lub zaburzonego metabolizmu witamin z grupy B w szczególny sposób dotyczy osób niedożywionych, na specjanych dietach, w tym dietach wegańskich (nieprawidłowo zbilansowanych!), kobiet w ciąży a także osób przyjmujących niektóre leki.

Jako przyczyny niedoborów wymienia się:

1. niewystarczającą ilość witamin z grupy B przyjmowanych wraz z dietą;
2. zaburzenia wchłaniania bądź wykorzystania/metabolizmu witamin z grupy B;
3. przyjmowanie leków bądź produktów hamujących działanie lub zaburzających metabolizm witamin z grupy B;
4. zaburzone procesy wykorzystania witamin z grupy B spowodowane innymi niedoborami, np. niedoborem innych witamin czy składników mineralnych;
5. zwiększone zapotrzebowanie na poszczególne witaminy.

Oprócz wyżej wymienionych przyczyn, zaburzenia metabolizmu witamin z grupy B w szczególny sposób dotyczą pacjentów z przewlekłą chorobą alkoholową, chorobami związanymi z układem pokarmowym, zaburzeniami wchłaniania i trawienia.

Ponadto wiele starszych osób doświadcza niedoborów witamin z grupy B, co najczęściej objawia się zaburzeniami funkcjonowania układu nerwowego. Niekiedy zaburzenia metabolizmu witamin z grupy B wiążą się także z chorobą nowotworową lub leczeniem choroby nowotworowej. Istnieją także przypadki wrodzonych zaburzeń przemiany materii, których skutkiem są zaburzenia metabolizmu i nieprawidłowości w wykorzystywaniu witamin z grupy B przez organizm.

Posłuchaj podcastu: Niedożywienie u przewlekle chorych.

Objawy niedoboru witamin z grupy B

Niestety objawy związane z niedoborami witamin z grupy B często są wysoce nieswoiste i trudne do uchwycenia. Warto jednak pochylić się nad tematem zaburzeń związanych z witaminami z grupy B, jeśli obserwujesz u siebie pojawiające się:

1. wysypki;
2. stany zapalne skóry i języka;
3. zaburzenia funkcjonowania błon śluzowych;
4. pojawiające się zajady/afty/drobne zranienia w obrębie jamy ustnej;
5. drętwienie, szczypanie czy dyskomfort w obrębie stóp i dłoni;
6. niedokrwistość (szczególnie megaloblastyczna, charakterystyczna dla niedoboru witaminy B12);
7. zaburzenia odporności/zbyt częste infekcje;
8. osłabienie mięśni;
9. zaburzenia snu/bezsenność;
10. przewlekłe zmęczenie i trudności z koncentracją;
11. zaburzenia odczuwania smaków;
12. zmiany w psychice (w tym drażliwość, nerwowość) czy łagodne objawy neurologiczne.

Bardzo często pierwszym krokiem po zaobserwowaniu wskazanych objawów jest suplementacja/farmakoterapia oparta na uzupełnieniu potencjalnych niedoborów witamin z grupy B, oraz niekiedy przeprowadzenie dokładnej diagnostyki.

Jeżeli nie jesteś przekonany co do zasadności wykonywania skomplikowanych badań diagnostycznych, wykonaj chociaż morfologię, której nieprawidłowe wyniki mogą sugerować zaburzenia związane z witaminą B12. Jeżeli wystąpią, warto rozważyć szerszą diagnostykę, opartą na ocenie poszczególnych witamin z grupy B i ich metabolitów – niedobór jednej z witamin może wiązać się z zaburzeniem innych z witamin z tej grupy.

Kiedy warto zdecydować się na badanie poziomu metabolitów witamin B?

Badania diagnostyczne związane z witaminami z grupy B poleca się jako badania przesiewowe w kierunku umiarkowanych i znacznych niedoborów witamin z grupy B. Sugeruje się ich wykonanie w przypadku występowania objawów mogących świadczyć o niedoborze witaminy B, jak również u osób zagrożonych takim niedoborem lub w stanach klinicznych związanych z nieprawidłowym wchłanianiem witaminy B (chociażby przyjmowanie metforminy, wykorzystywanej w leczeniu pacjentów z cukrzycą typu II).

Pomimo faktu, iż toksyczność witamin z grupy B występuje bardzo rzadko i może mieć miejsce w przypadku spożycia ilości znacznie przekraczających zalecane dzienne dawki, to nadmierne wyładowanie organizmu witaminami z grupy B może mieć wpływ na wątrobę i układ nerwowy.

Próbka do badania

Aby wykonać oznaczenie umożliwiające ocenę statusu witamin z grupy B w organizmie, zazwyczaj pobiera się próbkę krwi z żyły łokciowej; próbkę porannego moczu ze środkowego strumienia lub próbkę moczu z dobowej zbiórki.

Badanie z moczu dostarcza informacji dotyczących kwasu alfa-ketoizowalerianowego, kwasu alfa-ketoizokapronowego, kwasu alfa-keto-beta-metylowalerianowego (produkty degradacji aminokwasów: waliny, leucyny i izoleucyny). Dalszy metabolizm tych związków jest możliwy, jeśli nie doszło do naruszenia funkcji koenzymów, których aktywność jest zależna od prawidłowych stężeń i aktywności witamin B1, B2, B3, B5 i kwasu alfa-liponowego. Oprócz tego oznacza się kwas ksanturenowy, będący wskaźnikiem obecności witaminy B6 oraz kwas metylomalonowy – wskaźnik niedoboru witaminy B12.

Przygotowanie do badania

Zazwyczaj wymagane jest pobranie krwi na czczo. W przypadku oddawania moczu należy pamiętać o kilku prostych zasadach. Jeżeli oddajemy próbkę moczu spontanicznego, warto zadbać by był to pierwszy mocz oddawany po nocnej przerwie. Warto zadbać także o higienę przed oddaniem moczu (delikatne przemycie miejsc intymnych). Oddając mocz ze środkowego strumienia należy pierwszą porcję moczu oddać do toalety i dopiero po kilku sekundach zebrać mocz to specjalnego pojemniczka. 

Jak wspomniałam wcześniej, oznaczenie wykonuje się niekiedy także z dobowej zbiórki moczu. Należy wtedy przez cały dzień zbierać mocz do odpowiedniego pojemnika (z łatwością można go nabyć w każdej aptece), nie zapominając o dodaniu ewentualnych konserwantów zgodnie z zaleceniem laboratorium wykonującego oznaczenie. Pamiętajmy, że do laboratorium nie zanosi się przykładowo 1,5 l oddanego w ciągu doby moczu, lecz pobiera się próbkę z całej dobowej zbiórki.

Interpretacja wyników badań witamin z grupy B

‍Interpretacja wyników opiera się na wartościach referencyjnych poszczególnych laboratoriów i zazwyczaj odnoszona jest do poziomu kreatyniny (warto wiedzieć, że przy oznaczaniu metabolitów witamin z grupy B w moczu, zazwyczaj wykonuje się także oznaczenie kreatyniny).

Wśród witamin z grupy B, należy zwrócić szczególną uwagę na witaminy, takie jak:

1. tiamina – witamina B1,
2. ryboflawina – witamina B2,
3. niacyna – B3,
4. kwas pantotenowy – B5,
5. fosforan pirydoksalu – B6,
6. biotyna – B7,
7. kwas foliowy – B9,
8. cyjanokobalamina – B12.

Witamina B1, czyli tiamina (inaczej określana jako witamina F, aneuryna) stanowi koenzym (niebiałkowy składnik enzymów niezbędny do ich aktywności), który wspomaga wytwarzanie energii, bierze udział w metabolizmie glukozy, aminokwasów, alkoholu oraz stanowi bardzo istotny element prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego serca i mięśni. Jej aktywna postać to pirofosforan tiaminy (TDP). W badaniach laboratoryjnych w pierwszej kolejności oznacza się difosforan tiaminy we krwi. W drugiej kolejności wykonuje się badanie czynnościowe polegające na oznaczeniu transketolazy.

Witamina B2, czyli ryboflawina jest koenzymem, który bierze udział w wytwarzaniu energii, niezbędnym w metabolizmie innych witamin z grupy B. Niedobory dotykają szczególnie osoby starsze oraz pacjentów z chorobą alkoholową. Oprócz wskazanych wcześniej oznaczeń metabolitów witamin z grupy B, wykonuje się także oznaczenie aktywności reduktazy glutationowej w erytrocytach, co pośrednio obrazuje stan organizmu w kontekście witaminy B2. 

Witamina B3, czyli niacyna (kwas nikotynowy, niektynamid, witamina PP) bierze udział w reakcjach enzymatycznych i wytwarzaniu energii. Stanowi często element farmakoterapii hipolipemizującej przy zwiększonych stężeniach frakcji LDL cholesterolu lub zmniejszonych stężeniach frakcji HDL. Niedobory tej witaminy skutkują stanami zapalnymi skóry, biegunkami, demencją i potencjalną fototoksycznością. Niedobór tej witaminy jest charakterystyczny chociażby w chorobie Leśniowskiego–Crohna. Do prawidłowej syntezy niacyny konieczne są odpowiednie poziomy witamin B6 i B2. Niemalże 60% niacyny w organizmie człowieka pochodzi z przemian tryptofanu. W badaniach diagnostycznych przede wszystkim wykonuje się oznaczenie produktów przemiany niacyny: stężenie N1-Metylonikotynamdu i 2-Pirydynonu. Oznaczenie to uznaje się za najwiarygodniejszą metodę oceny zaopatrzenia organizmu w niacynę oraz ocenę zasobów tej witaminy.

Witamina B5, czyli kwas pantotenowy bierze udział w rozkładzie tłuszczy, białek i węglowodanów. Standardowo rzadko wykonuje się oznaczenie tej witaminy. Oznacza się zazwyczaj kwas pantotenowy we krwi lub w moczu.

Witamina B6, czyli fosforan pirydoksalu (trzy główne formy to pirydoksyna, pirydoksamina i pirydoksal) to koenzym biorący udział w metabolizmie aminokwasów i syntezie hemoglobiny. Ponadto pełni bardzo istotne funkcje w prawidłowym działaniu układu nerwowego i systemu odpornościowego. W badaniach laboratoryjnych oznacza się fosforan pirydoksalu (PLP) oraz wykonuje się testy czynnościowe, oznaczenie kwasu 4-pirydoksowego w moczu oraz oznaczenie kwasu ksanturenowego w moczu.

Witamina B7, czyli biotyna to koenzym niezbędny w metabolizmie tłuszczy, białek, węglowodanów. Odgrywa bardzo istotną rolę w wytwarzaniu hormonów oraz funkcjonowaniu skóry i jej przydatków. W badaniach laboratoryjnych oznacza się wydalanie 3-hydroksyizowalerianianiu w moczu.

Podsumowując, witaminy z grupy B to bardzo istotne witaminy w kontekście funkcjonowania ludzkiego organizmu. Nawet niewielkie niedobory mogą skutkować poważniejszymi zaburzeniami, chociażby ze strony układu nerwowego. Dlatego nie warto bagatelizować żadnych objawów. Poleca się zawsze zasięgnąć porady specjalisty, który skieruje na odpowiednią ściekę diagnostyczną i wskaże potrzebną suplementację bądź farmakoterapię.

Bibliografia:

1. SAVAGE, David G., et al. Sensitivity of serum methylmalonic acid and total homocysteine determinations for diagnosing cobalamin and folate deficiencies. The American journal of medicine, 1994, 96.3: 239-246.
2. LINDENBAUM, John, et al. Diagnosis of cobalamin deficiency: II. Relative sensitivities of serum cobalamin, methylmalonic acid, and total homocysteine concentrations. American journal of hematology, 1990, 34.2: 99-107.
3. ALLEN, Robert H., et al. Diagnosis of cobalamin deficiency I: usefulness of serum methylmalonic acid and total homocysteine concentrations. American journal of hematology, 1990, 34.2: 90-98.
4. RASMUSSEN, K., et al. Age-and gender-specific reference intervals for total homocysteine and methylmalonic acid in plasma before and after vitamin supplementation. Clinical chemistry, 1996, 42.4: 630-636.
5. PRZYREMBEL, Hildegard, et al. Glutaric aciduria type II: report on a previously undescribed metabolic disorder. Clinica Chimica Acta, 1976, 66.2: 227-239.
6. Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa, 1998.
7. Kunachowicz H., Nadolna I., Wojtasik A., Przygoda B.: Żywność wzbogacana a zdrowie. Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2004.
8. Nadolna I., Kunachowicz H.: Badania analityczne nad składem i wartością odżywczą racji pokarmowych. Cz. IV. Zawartość witamin grupy B, Żywienie Człowieka i Metabolizm, 1994, 21, (1), 25-34.