Kwas foliowy (witamina B9) – ważne funkcje, przyswajalność, normy, objawy niedoborów.

Kwas foliowy (witamina B9) to jeden z głównych przedstawicieli witamin z grupy B. Gdy w naszej codziennej diecie zabraknie odpowiedniej podaży kwasu foliowego, metabolizm kwasów nukleinowych oraz aminokwasów może ulec destabilizacji. Powoduje to nieprawidłowości w fizjologii całego organizmu! Badania epidemiologiczne udowodniły, iż niska podaż kwasu foliowego sprzyja m.in. rozwojowi nowotworów. Przyjrzymy się więc bliżej witaminie B9, jej biodostępności i funkcjom, a także licznym objawom mogącym świadczyć o niedoborach w organizmie.

[aktualizacja 11’2020]

Czym jest kwas foliowy?

W roku 1941, używając aż czterech ton szpinaku, trzem naukowcom udało się wyizolować związek o charakterze kwasu. Stąd też pochodzi jego nazwa, od łacińskiego słowa folium, czyli liść. Już po dwóch latach, na drodze syntezy chemicznej udało się uzyskać krystaliczną formę kwasu foliowego.

Kwas foliowy, zwany także witaminą B9, zbudowany jest z zasady pterydynowej, kwasu p-aminbenzoesowego (PABA) i kwasu glutaminowego.

Kwas foliowy oraz jego pochodne należą do grupy folianów. W zasadzie różnią się od siebie liczbą reszt kwasu glutaminowego oraz stopniem utlenienia pierścienia pterydyny. Związki te pod względem aktywności biologicznej są dosyć podobne, jednakże tetrahydrofolian (THF) uważa się za najbardziej aktywny.

W pożywieniu kwas foliowy występuje w postaci poliglutaminianów, w przewodzie pokarmowym dochodzi do rozpadu łańcucha poliglutaminianu, tam zostaje zhydrolizowany do monoglutaminianów przez enzym GCP2 (karbopeptydaza II glutiaminianu). W tej właśnie formie za pomocą krwi dostaje się do tkanek i wątroby, tam jest również magazynowany w postaci związków wieloglutaminowych. 

Funkcje kwasu foliowego

• THF (tetrahydrofolian; pochodna kwasu foliowego) bierze udział w metabolizmie aminokwasów, puryn, pirymidyn, porfiryn oraz przekształcaniu seryny do glicyny (tu ważna uwaga ⇒ do tych reakcji wymagana jest obecność witaminy B6);
• działa ochronnie na naczynia krwionośne, wpływając na metabolizm homocysteiny przy współudziale witamin: B12 i B6;
• bierze udział w replikacji (odnawianiu) komórek;
• wpływa pozytywnie na układ immunologiczny – niedobór kwasu foliowego prowadzi do obniżenia odporności na infekcje;
• działa neuroprotekcyjnie. Wysoki poziom homocysteiny we krwi może prowadzić do miażdżycy tętnic mózgowych i w konsekwencji do niedokrwienia mózgu lub mikroudarów. To z kolei może spowodować rozwój demencji mózgowej i chorobę Alzheimera. Inne badanie, przeprowadzane in vitro, z wykorzystaniem komórek nerwowych wykazało, że niedobór kwasu foliowego prowadzi do powstania zmian neurodegeneracyjnych, podobnych do choroby Alzheimera. Powiązane było to ze wzrostem wapnia wewnątrzkomórkowego, nieprawidłowej postaci białka tau (rodzaj białka występujący prawie wyłącznie w komórkach nerwowych), reaktywnych form tlenu, a nawet apoptozę (śmierć) komórek indukowaną przez beta-amyloid (nieprawidłowe białko);
• działa przeciwdepresyjnie – niedobór kwasu foliowego to osłabienie syntezy S-adenozylometioniny (SAM). Pełni ona bardzo ważne funkcje w mózgu, wpływając na powstawanie i rozkładanie neuroprzekaźników. Prowadzi to do zakłócenia przekazywania bodźców nerwowych, co może powodować osłabienie funkcji poznawczych i zmiany nastroju. Niedobory SAM zaobserwowano u pacjentów chorych na depresję, ale także na chorobę Alzheimera.  

Jak wygląda przyswajalność folianów?

Na przyswajalność folianów składa się wiele czynników, a do najważniejszych z nich należą:

1. postać folianów zawartych w jedzeniu,
2. rodzaj produktów (naturalne, czy syntetyczne),
3. sposób obróbki produktów (surowe, czy gotowane), 
4. sprawnie działający układ pokarmowy,
5. dobre wchłanianie i trawienie,
6. zażywane leki. 

W diecie, pochodzące głównie z warzyw związki poliglutaminowe stanowią około 75% całkowitej zawartości folianów, natomiast około 35% to monoglutaminofoliany, które pochodzą głównie z mięsa lub produktów zbożowych.

Foliany są w przewodzie pokarmowym człowieka wchłaniane na poziomie 50-90% (średni poziom to 80%). Dzieje się tak ze względu na obecność trudno strawialnych połączeń występujących w pokarmach. Co ciekawe, syntetyczny kwas foliowy jest przez człowieka najlepiej wchłaniany, nawet w 100%.

Kwas foliowy oraz jego pochodne są bardzo istotne dla prawidłowego działania naszego organizmu, musi być on codziennie dostarczany z pożywieniem. 

Mikroflora jelitowa co prawda syntezuje kwas foliowy, jednak w bardzo małych ilościach.

Produkty bogate w foliany

Produkty bogate w foliany to m.in.:

1. warzywa: szpinak (200 mcg/100g), pietruszka nać i korzeń, brukselka, kapusta, kalafior, bób, brokuły, szparagi, groszek, sałata, pomidory, buraki i awokado.
2. orzechy również stanowią dobre źródło kwasu foliowego np. orzech włoski dostarcza 66 mcg /100g, a migdały 90 mcg/100g.
3. produkty zwierzęce – wysoką zawartością folianów charakteryzują się podroby, np. wątróbka dostarcza nawet do 580 mcg/100g. Spośród ryb najwięcej kwasu foliowego dostarcza łosoś 26 mcg/100g. 

Na uwagę zasługuje fakt, iż w produktach żywnościowych nie występuje stabilny kwas foliowy, częściej jego zredukowane formy. Foliany są bardzo wrażliwe na działanie promieni słonecznych, wysoką temperaturę, tlen, jony metali, jak miedź i żelazo oraz na kwasowość środowiska.

Największe straty folianów zachodzą podczas gotowania, przykładowo podczas gotowania szpinaku, straty folianów wynoszą nawet do 50%.

Uwaga: ubytki kwasu foliowego w przetworzonej żywności mogą wynosić nawet 50-70%!

Do czego prowadzą niedobory kwasu foliowego?

Gdy w naszej codziennej diecie zabraknie odpowiedniej podaży kwasu foliowego, metabolizm kwasów nukleinowych oraz aminokwasów może ulec destabilizacji. Powoduje to nieprawidłowości w fizjologii całego organizmu.

Duże niedobory kwasu foliowego manifestować się mogą schorzeniami, takimi jak:

1. anoreksja,
2. depresja,
3. drażliwość,
4. obniżona koncentracja,
5. częste zapominanie,
6. szybkie męczenie się,
7. zadyszka,
8. osłabienie,
9. bladość,
10. utrata wagi.

Choroby niedoborowe kwasu foliowego 

1. Jedną z poważniejszych chorób niedoborowych kwasu foliowego jest niedokrwistość megaloblastyczna (niedokrwistość z niedoboru witaminy B12, jak i kwasu foliowego, lub obu tych substancji). Najczęstszą przyczyną tych niedoborów może być obfita menstruacja, ciąża – szczególnie bliźniacza, zespół złego wchłaniania folianów lub przyjmowanie cytostatyków. 
2. Niedobór witaminy B9 może doprowadzić także do bardzo niebezpiecznego rozwoju wady cewy nerwowej u płodu. Oznacza to zaburzenie rozwoju układu nerwowego u dziecka, czego następstwem może być rozszczepienie kręgosłupa, przepuklina mózgu i rdzenia kręgowego a nawet bezmózgowie. 
3. Badania epidemiologiczne udowodniły, iż niska podaż kwasu foliowego sprzyja też rozwojowi nowotworów, takich jak rak piersi, płuc, szyjki macicy, jajników, jelita grubego oraz białaczki i nerwiaka.
4. Badania in vitro na zwierzętach oraz ludziach pokazały że niedobór kwasu foliowego powoduje pęknięcie nici DNA oraz gorszy przebieg procesów naprawczych i syntezy DNA.
5. Wsród Innych chorób niedoborowych witaminy B9 są: polineuropatie, zaburzenia mózgowe, osłabienie odpowiedzi immunologicznej, zmniejszenie syntezy przeciwciał i aktywności fagocytarnej leukocytów, rozrost dziąseł, zapalenie języka oraz jamy ustnej, zanik śluzówki (przewód pokarmowy, układ moczowy).

Związek niedoboru kwasu foliowego z poziomem homocysteiny

Niedobór kwasu foliowego może spowodować poniesienie poziomu homocysteiny we krwi. Wysoka homocysteina pojawia się z dwóch powodów. Pierwszym z nich jest genetyczne uwarunkowanie braku enzymów uczestniczących w jej metabolizmie. Drugim z czynników jest niedobór witamin z grupy B (kwasu foliowego, witaminy B12 oraz B6).

Sama homocysteina jest czynnikiem rozwoju zmian miażdżycowych, rozwoju choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu, zawału serca, nadciśnienia tętniczego. Pisaliśmy o tym szerzej w artykule: „Homocysteina – jaki jest jej związek z chorobami serca, stanami zapalnymi i wadami płodu?„.

Bezpieczeństwo stosowania kwasy foliowego

Kwas foliowy jest dosyć bezpieczny, nie wykazuje toksyczności u ludzi, nawet w dawkach około 10-20 mg na dobę. Suplementacje kwasu foliowego należy przyjmować w trakcie posiłków lub między nimi. Bardziej wskazane jest podzielenie dawki dziennej na kilka mniejszych, przyjmowanych w ciągu całego dnia.

Najpopularniejszą formą suplementacji folianów jest stosowanie kwasu foliowego w postaci kwasu pteroiloglutaminowego.

Mutacja MTHFR

Za przemiany folianów odpowiadają także czynniki genetyczne. Dotyczy to istnienia kilku wariantów polimorficznych genów, ściśle związanych z działaniem enzymów aktywnych przemian kwasów nukleinowych i aminokwasów. Może to wpłynąć na sposób realizacji szlaku metabolicznego przez zwiększenie lub zmniejszenie aktywności enzymów. Z tego względu można zauważyć indywidualną odpowiedź organizmu na składniki zawarte w diecie.

Bardzo dużo badań pojawia się odnośnie genu odpowiedzialnego za syntezę reduktazy MTHFR (metylenotetrahydrofolianu), która między innymi katalizuje odwracalną reakcję przemiany 5,10 metyleno-THF do metylo-THF.

Jednym z najczęstszych polimorfizmów tego genu jest tranzycja cytozyny w tyminę w pozycji 677-C677T. Istnienie tego wariantu polimorficznego, może przyczyniać się do zwiększenia ryzyka rozwoju wad cewy nerwowej, nowotworów, chorób układu sercowo-naczyniowego. Z tego względu w szczególnych przypadkach postaci mutacji genu kodującego MTHFR (667 C-T) podawanie 5-metylo-THF zamiast kwasu foliowego może ułatwić remetylację homocysteiny do metioniny. Ma to również korzystny wpływ na funkcje śródbłonka. 

Badanie poziomu kwasu foliowego

W przypadku, kiedy chcemy wykonać badanie pozwalające dowiedzieć się, jakie stężenie kwasu foliowego mamy w organizmie, należy pamiętać, że badanie stężenia folianu w surowicy krwi jest jedynie wskaźnikiem pokazującym jego krótkotrwały status.

Z kolei stężenie folianu w erytrocytach, czyli czerwonych krwinkach jest już dużo bardziej stabilne i pokazuje długoterminowy status przyjmowania tej witaminy.

UWAGA!!! W przypadku wystąpienia niedokrwistości megaloblastycznej lub uszkodzeń neurologicznych, zanim podamy kwas foliowy, trzeba zbadać obowiązkowo poziom B12, by wykluczyć jej niedobór. Podanie kwasu foliowego w przypadku braku witaminy B12, zamaskowałoby objawy tego braku. Mogłoby spowodować groźne uszkodzenia neurologiczne.

1. Normy dla stężenia folianu w erytrocytach to:

• niedobór < 317 nmol/l lub 149 ng/ml.

2. W przypadku stężenia folianu w surowicy:

• prawidłowe > 13,4 nmol/l,
• dolna granica 6,8-13,4 nmol/l,
• niedobór < 6,8 nmol/l (3 ng/ml).

Istnieje jeszcze jedno badanie, tzw. nerkowe wydalanie FIGLU (kwasu foriminoglutaminowy) – po obciążeniu histydyną (2-20mg) > 50mg w 8 godzin ⇒ niedobór kwasu foliowego. 

Badania wykonujemy na czczo, po 12-godzinnym głodzeniu. Pamiętajmy też, aby nie stosować żadnych leków i suplementów na minimum 3 dni przed wykonaniem badania!

Sprawdź >> Kiedy warto wykonać badanie poziomu metabolitów witamin z grupy B?

Dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy

1. Dorosłe, zdrowe osoby dziennie powinny przyjmować około 0,4 mg kwasu foliowego. 
2. W przypadku kobiet planujących ciążę – Zespół Ekspertów Pierwotnej Profilaktyki Wady Cewy Nerwowej już od roku 1997 rekomenduje przyjmowanie kwasu foliowego w dawce 0,4 mg dziennie, przynajmniej 3 miesiące przed staraniem się o potomstwo. U kobiet przyjmujących zalecaną dawkę ryzyko wystąpienia wady cewy nerwowej obniżyło się aż o 72%. W czasie ciąży oraz laktacji zapotrzebowanie zwiększa się do 0,6 mg na dobę.
3. Zwiększone zapotrzebowanie na kwas foliowy obejmuje również osoby starsze (powyżej 60. r.ż), osoby nadużywające alkoholu oraz palące papierosy, osoby ze źle zbilansowana dietą (mała podaż zielonych warzyw liściastych) oraz osoby z polimorfizmu genu reduktazy MTHFR (polimorfizm C677T).

Kwas foliowy a osoby starsze  

Z badań przeprowadzanych w Polsce w 2007r. wynika, że wśród osób powyżej 60. roku życia, poziom kwasu foliowego wahał się pomiędzy 133-284 mcg dziennie, co stanowi 41-89% normy. Zdecydowanie najniższe spożycia zanotowano w przedziale wiekowym 75-80 lat, gdzie u 6,5% pacjentów zauważono niski poziom kwasu foliowego w surowicy krwi.

W Polsce zdecydowanie częściej na niedobory kwasu foliowego cierpieli mężczyźni, niż kobiety. Badania te wykazały, iż podstawowym, naturalnym źródłem kwasu foliowego w Polsce były warzywa (35%) oraz produkty zbożowe (32%). Między innymi dlatego osobom starszym zwiększa się zapotrzebowanie na kwas foliowy nawet do 1 mg na dobę. 

Witaminy z grupy B – inne artykuły warte uwagi!

Te artykuły również mogą Cię zainteresować:

1. Witamina B12 – podstawy, które warto znać.

2. Witamina B12 – poznaj zwiększone ryzyko niedoborów, zwróć uwagę na interakcje!

3. Witamina B3 (witamina PP, niacyna) – zadbaj o jej prawidłowy poziom, nie dopuść do niedoborów!

4. Niacyna (witamina B3, witamina PP) – zapotrzebowanie, dawkowanie, suplementacja w chorobie [część 2].

5. Kwas pantotenowy (witamina B5) – źródła w diecie, funkcje i skutki niedoboru.

6. Witamina B2 (ryboflawina) – ważne funkcje i zadania oraz konsekwencje niedoboru.

7. Witamina B1 (tiamina) – funkcje, występowanie, objawy niedoboru, dzienne zapotrzebowanie.

8. Witamina B6 (pirydoksyna) – źródła w diecie, zwiększone zapotrzebowanie, objawy niedoboru.

9. Biotyna (witamina B7, witamina H) – źródła w diecie, objawy niedoboru, zwiększone zapotrzebowanie w stanach chorobowych.

Bibliografia:

1. Bańkowski E, Biochemia. Podręcznik dla studentów studiów medycznych wyd. II, 2009;
2. Bednarek-Tupikowska G, Tupikowski K, Homocysteina – niedoceniany czynnik ryzyka miażdżycy. Czy hormony płciowe wpływają na stężenie homocysteiny?, PHMD; 2004; 58; 381-389;
3. Cieślik E, Kościej A, Kwas foliowy – występowanie i znaczenie, Probl Hig Epidemiol; 2012: 93(1): 1-7;
4. Cieślik E, Gębusia A, Skutki niedostatecznej podaży kwasu foliowego ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dla kobiet w wieku rozrodczym; Hygeia Public Health; 2011: 46(4): 431-436;
5. Czeczot Hanna, Kwas foliowy w fizjologi i patologi; Postępy Hig Med Dosw, 2008: 62: 405-419;
6. Czyżewska-Majchrzak Ł, Paradowska P, Skutki niedoboru i ryzyko suplementacji folianów w diecie; 2010: 79(6): 457-463;
7. Gąsiorowska D, Korzeniowska K, Jabłecka A, Homocysteina: Farmacja Współczesna; 2008 :1 :169-175;
8. Grober U, Mikroskładniki odżywcze, MedPharm Polska, Wydanie Polskie, Wrocław 2010;
9. Gryszczyńska A, Witaminy z grupy B – naturalne źródła, rola w organizmie, skutki awitaminozy, Postępy Fitoterapii, 2009; 4 : 229-238;
10. Kapka-Skrzypczak L, Niedźwiecka J, Skrzypczak M, Wojtyła A, Kwas foliowy – skutki niedoboru i zasadność suplementacji. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2012: 18(1): 65-69;
11. Karowicz-Bilińska Agata i współ. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących, Ginekologia Polska; 2014: 85: 395-399; 
12. Leclerc D, Sibani S, Rozen R, Biologia molekularna reduktazy metylenotetrahydrofolianowej (MTHFR) i przegląd mutacji / polimorfizmów; Madame Curie Bioscience Database; 2000-2013;
13. Potrykus A, Oleszczuk J, Folic acid [6S] -5-methyltetrahydrofolate in prevention  of neural tube defects; GinPolMedProject; January 2010: 2(16);
14. Sikorska-Zimny Kalina, Występowanie oraz wpływ kwasu foliowego na organizm ludzki, Bromat Chem Toksykol, 2013: 4: 496-501;