Mniszek lekarski w kuchni i w domowej apteczce!

Ten pospolity chwast rośnie wokół nas, na nieużytkach, poboczach dróg, łąkach, trawnikach. Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) – bo o nim mowa – ma wiele różnych nazw zwyczajowych: lwi ząb, męska stałość, wole oczy, brodawnik mleczowaty, wilczy ząb czy świni mlecz. Młode listki mniszka nadają się na sałatki, zupy i jako dodatek do masła. Świetnie smakuje wino z mniszka, a prażone korzenie są używane jako substytut kawy. Bogactwo składników leczniczych zawartych w mniszku powoduje, że możemy wykorzystywać go zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu wielu jednostek chorobowych.

Aby odróżnić mniszka lekarskiego od pospolitego mlecza (Sonchus arvensis) zwróćmy uwagę na to, że u mniszka na jednym pędzie kwiatonośnym znajduje się jeden kwiat, a pędy te są bezlistne. Takich pędów może być kilka, wyrastają z jednego miejsca na ziemi.

Mniszek lekarski jest rośliną wieloletnią z rodziny Compositae (Złożone). Występuje w strefie klimatu umiarkowanego obu półkul, prawdopodobnie pochodzi z Europy i stąd się rozprzestrzenił. Ma wiele odmian, rośnie zarówno w tropikach jak i na chłodnych wyżynach – toleruje i suszę i mróz.

Mniszek lekarski w medycynie ludowej

W medycynie ludowej zioło znano i stosowano od dawna, w tym jako składnik posiłków.

Mniszek lekarski zawiera duże ilości minerałów (wapń, sód, magnez, żelazo, krzem, miedź , fosfor, cynk, mangan, wysoki poziom potasu), witamin (witamina C, beta-karoten, witamina E, witaminy z grupy B), białek, błonnika, cholinę, inozytol, lecytynę.

Gdy mniszek porównywano ze szpinakiem i sałatą zauważono, że nie tylko wyżej wymienione składniki występują w nim w większym stężeniu, ale i nienasycone kwasy tłuszczowe (oleinowy, linolowy i linolenowy), a także beta-karoten. Okazuje się, że wśród warzyw mniszek lekarski jest jednym z najbogatszych źródeł beta-karotenu (11000 µg/100 g liści, podobnie jak marchew).

Młode listki mniszka nadają się na sałatki, zupy i jako dodatek do masła. Można zrobić wino z mniszka, a prażone korzenie są używane jako substytut kawy.

Do celów leczniczych zbiera się jesienią korzeń starszych roślin (radix taraxaci), a na wiosnę części naziemne, z których możemy stosować całe ziele (herba taraxaci), same liście (folium taraxaci) lub koszyczki kwiatowe (flos taraxaci). Możemy go zbierać sami, ale jest też specjalnie uprawiany do celów leczniczych.

Pierwsze wzmianki o stosowaniu leczniczym mniszka to przełom X i XI wieku. Arabscy lekarze wykorzystywali roślinę w leczeniu schorzeń wątroby i śledziony, w XVI niemiecki lekarz i botanik Leonhard Fuchs opisał jego zastosowanie w leczeniu dny moczanowej, biegunki, chorób pęcherza, śledziony i wątroby. Amerykańscy Indianie stosowali napary do leczenia chorób nerek, niestrawności i zgagi. Współcześnie np. w Meksyku stosowany jest do wspomagania leczenia cukrzycy, w Turcji przeczyszczająco, moczopędnie i hipoglikemizująco. Zioło to stanowi również ważny składnik mieszanek w medycynie chińskiej. Wieloletnie stosowanie w wielu krajach, zarówno jako roślinna żywność, jak i leczniczo udowodniło, że jest to roślina nie tylko pożyteczna, ale i bezpieczna dla ludzi.

Składniki lecznicze mniszka

Skład fitochemiczny mniszka jest zmienny w zależności od sezonu, czasu zbioru, a także różniący się między częściami rośliny. Na przykład zawartość inuliny zależy od czasu zbioru, gdyż zmienia się ona w laewulozę (2% na wiosnę, do 40% na jesieni). Gorzkich sekswiterpenów laktonowych jest najwięcej w czasie zbiorów wiosną. Sterole roślinne też zmieniają swój skład w czasie sezonu. Stężenie polifenoli jest wyższe w kwiatach i liściach niż w łodygach. Korzenie zawierają węglowodany, np. inulinę (45%), karotenoidy np. luteinę, kwasy tłuszczowe np. mirtystynowy, minerały, cukry (glukoza, fruktoza, sacharoza), cholinę, śluz i pektyny.

Mniszek zawiera szeroki wachlarz składników, które prawdopodobnie działają synergicznie. Oto kilka przykładów:

1. Taraksasterol (fitosterole) – obniża stężenie glukozy i działa przeciwzapalnie, wykazał też działanie przeciwko bakteriom Staphylococcus aureus (korzeń),
2. Tetrahydroridentyna B (laktony sekswiterpenowe) – przeciwzapalna i przeciwdrobnoustrojowa (korzeń),
3. Glukopiranozyd taraksakolidu (laktony sekswiterpenowe) – obniża poziom cukru, działa przeciwdrobnoustrojowo, przeciwzapalnie i obniża poziom lipidów (liście i łodyga),
4. Kwas kawowy (kwas fenolowy) – ma właściwości antyoksydacyjne i immunostymulujące (kwiaty, korzeń, łodyga i liście),
5. Kwas chlorogenowy (kwas fenolowy) – ma właściwości immunostymulujące i jest jednym z mocniejszych antyoksydantów, wpływa na wydzielanie insuliny i wrażliwość na nią komórek – może być pomocny w terapiach cukrzycy, jest też potencjalnym związkiem zapobiegającym otyłości (kwiaty, korzeń, łodyga i liście),
6. Luteolina (flawonoid) – jest antyoksydantem (kwiaty),
7. β-D-Glukopiranozyd kwasu taraksynowego (laktony sekswiterpenowe) – jest przeciwzapalny, przeciwdrobnoustrojowy, pomaga obniżyć glukozę we krwi (korzeń, liście i łodyga),
8. Stigmasterol (fitosterole) – to związek przeciwzapalny, przeciwdrobnoustrojowy, obniżający cukier (korzeń),
9. Ixerin D (laktony sekswiterpenowe) – związek przeciwzapalny i przeciwdrobnoustrojowy (korzeń),
10. Glikozydy kwercetyny (flawonoidy) – są antyoksydantami (liście i łodygi),
11. Kwas cykoriowy (kwas fenolowy) – immunostymulujący i obniżający cukier, w obecności inuliny poprawia metabolizm lipidów. W badaniu in vivo szczury karmione ekstraktem z cykorii (zawiera dużo kwasu cykoriowego) i do tego dietą wzbogaconą inuliną wykazały znaczny wzrost wydalania lipidów, cholesterolu i kwasów żółciowych w kale, co sugeruje, że cykoria reguluje metabolizm lipidów. Kwas ten wg badań zwiększa wychwyt glukozy w komórkach mięśniowych, stymuluje wydzielanie insuliny przez trzustkę. Ponadto kwas cykoriowy i taraksasterol hamują α-glukozydazę i α-amylazę zapobiegając trawieniu złożonych węglowodanów, takich jak skrobia, a tym samym przyczyniając się do działania przeciw hiperglikemicznego (najliczniejszy związek w korzeniach, liściach i łodydze mniszka).

Wyniki licznych badań nad mniszkiem lekarskim

Bogactwo składników zawartych w zielu zainteresowało badaczy na tyle, że przeprowadzają badania ekstraktów z mniszka w nadziei na powstanie leków możliwych do zastosowania w coraz to powszechniejszych chorobach trapiących ludzi.

Badania in vitro, czyli tak naprawdę badania wstępne, które wymagają potwierdzenia na żywym organizmie wykazały m.in. indukowanie apoptozy komórek nowotworowych poprzez bardzo różne mechanizmy. Zastosowano wodne wyciągi stosowane tradycyjnie. W badaniach in vitro wykazano indukcję apoptozy w ludzkich komórkach wątrobiaka i działanie cytotoksyczne w liniach komórkowych raka jelita, hamujące w raku piersi (MCF-7/AZ), inhibicję komórek raka prostaty (LNCaP). U myszy ekstrakt alkoholowy wyraźnie zahamował wzrost zaszczepionych komórek raka puchliny Ehrlicha.

Ekstrakty etanolowe z kwiatów i liści mniszka lekarskiego wykazują działanie antyangiogenne, czyli hamujące powstawanie nowych naczyń krwionośnych, występujące w przebiegu wielu nowotworów złośliwych.

W badaniach in vitro wykazano potencjał antyagregacyjny (hamujący „zlepianie” płytek krwi) wyciągów etanolowych z korzenia. Nie było jednak badań na zwierzętach i ludziach, aby móc to potwierdzić w warunkach żywego organizmu.

Mniszek lekarski ma właściwości przeciwwirusowe, co wykazano in vitro badając wirusa opryszczki typu 1. Ma również szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego i przeciwgrzybiczego (różnice zależą od rodzaju użytego rozpuszczalnika), co może stanowić dobre uzupełnienie antybiotykoterapii, bądź dobre działanie profilaktyczne w przewodzie pokarmowym.

Istnieją doniesienia sugerujące bardzo dobre działanie mniszka w leczeniu cukrzycy typu 2. Ekstrakty z mniszka stymulują uwalnianie insuliny z komórek β trzustki i hamują ich niszczenie.

W badaniu na szczurach wykazano, że ekstrakt z mniszka chronił przed zapaleniem trzustki wywołanym cholecystokininą (działanie przeciwzapalne). U myszy wykazano, że ekstrakt z liści obniża poziom glukozy, cholesterolu i trójglicerydów w surowicy oraz poprawia wrażliwość na insulinę.

Składniki bioaktywne obecne w mniszku działają wewnątrzkomórkowo, regulując enzymy w takich procesach jak glikoliza i cykl Krebsa.

W niektórych badaniach wykazano, że składniki mniszka lekarskiego działają poprzez hamowanie stresu oksydacyjnego w uszkodzeniu wątroby, obniżenie wysokiego poziomu cholesterolu i odwrócenie cukrzycy wywołanej streptozotocyną. Ekstrakty z mniszka są korzystne w niealkoholowym stłuszczeniu zapalnym wątroby (NAFLD), zmniejszając peroksydację lipidów. 

Istnieją dowody, że wyższe stężenia wolnych kwasów tłuszczowych w obecności podwyższonego stężenia glukozy są toksyczne dla komórek  β  trzustki. Kwas chlorogenowy obniża syntezę wolnych kwasów tłuszczowych i cholesterolu zmniejszając to ryzyko i przeciwdziałając tym samym otyłości, insulinooporności, stłuszczeniu wątroby. Wykazano, że nadmiar wolnych kwasów tłuszczowych jest toksyczny dla hepatocytów i przyczynia się do insulinooporności, dlatego też ekstrakty z mniszka będą chronić wątrobę. Te działania są wskazane jako wsparcie leczenia cukrzycy typu 2.

Składniki każdej części mniszka lekarskiego mają działanie antyoksydacyjne, zmiatają wolne rodniki. Najskuteczniejsze w działaniu antyoksydacyjnym są ekstrakty z kwiatów, następnie z liści i łodyg, najmniej z korzenia.

Pierwsze badanie na zwierzętach z użyciem etanolowego roztworu mniszka (szczury z obrzękiem łapy sztucznie wywołanym) wykazało jego działanie przeciwzapalne – wpływa na ekspresję niektórych mediatorów zapalenia.

Badania na zwierzętach wykazały, że ma działanie pozytywne na czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych: otyłość, hiperlipidemia, hypertriglicerydemia i hipercholesterolemia. Hamuje też lipazę trzustkową, co może mieć znaczenie w zmniejszeniu wchłaniania tłuszczu.

Badania na myszach i szczurach, którym podawano toksyny, np. alkohol czy czterochlorek węgla wykazały działanie hepatoprotekcyjne czyli ochronne na miąższ wątroby ekstraktów z mniszka. Widoczne to było po obniżeniu stężeń w surowicy enzymów uznawanych za markery uszkodzenia wątroby, takich jak AspAT, AlAT, fosfataza alkaliczna czy bilirubina. Dodatkowo autorzy opisywali spadek masy uprzednio powiększonej wątroby oraz zmniejszenie zwłóknienia.

To, że mniszek jest żółciopędny wg zastosowań medycyny ludowej, zostało w 1931 roku potwierdzone badaniami na zwierzętach. Dodatkowo badania na zwierzętach pokazały poprawę stanu przy wrzodach żołądka oraz metaplazji jelitowej żołądka.

Zakres działań mniszka lekarskiego – podsumowanie

1. pobudzający wpływ na wytwarzanie żółci przez wątrobę, zwiększenie kurczliwości dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, co ułatwia jej przepływ do dwunastnicy;
2. ochronne działanie na miąższ wątroby;
3. niektóre substancje zawarte w mniszku wiążą się ze szkodliwymi metabolitami powstającymi w organizmie i tworzą związki rozpuszczalne w wodzie, co ułatwia ich wydalanie;
4. korzystny wpływ na czynność wydzielniczą trzustki;
5. wpływ moczopędny przez zwiększanie przesączania w kłębkach nerkowych – usuwa nadmiar jonów sodu i potasu;
6. działanie przeciwcukrzycowe i ochronne dla komórek trzustki wydzielających insulinę;
7. pobudzające wydzielanie soku żołądkowego;
8. z jednej strony poprawia trawienie, a z drugiej – hamując niektóre enzymy trawienne – zmniejsza ilość glukozy czy tłuszczów wchłanianych z jelita – działanie przeciw otyłości;
9. działa przeciwzapalnie i antyoksydacyjne;
10. ma działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze;
11. zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerujące na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry;
12. inulina zawarta w korzeniu jest środkiem łagodzącym i prebiotykiem – stymuluje wzrost bifidobakterii, szczególnie tych korzystnych, jak Bifidobacterium adolesentis, Bifidobacterium bifidum, Bifidobacterium catenulatum i Bifidobacterium longum.

To może Cię zainteresować: Wolne rodniki – kiedy są dla nas zagrożeniem?

Zastosowanie mniszka lekarskiego w konkretnych schorzeniach

1. schorzenia wątroby z towarzyszącym słabym wydzielaniem żółci i słabym jej przepływem, a także pomocniczo w kamicy żółciowej, po zabiegach na drogach żółciowych;
2. postępująca marskość wątroby, uszkodzenia wątroby przez toksyczne substancje czy w wirusowym zapaleniu wątroby;
3. pomocniczo w niewydolności nerek z obrzękami, przewlekłym zapaleniu kłębuszków nerkowych, moczowodów czy pęcherza, w kamicy moczowej (szczawianowej i fosforanowej);
4. pomocniczo przy dnie moczanowej;
5. w chorobach skórnych typu trądzik młodzieżowy – tu znajduje zastosowanie działanie oczyszczające mniszka,
6. wspomagająco przy osłabieniu organizmu u osób starszych i rekonwalescentów oraz w przypadku zwiększonej podatności na choroby infekcyjne;
7. świeży sok z mniszka nadaje się na brodawki, kurzajki i kłykciny, podobnie jak sok z glistnika;
8. kwiaty mniszka świetnie sprawdzają się w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli.

Sprawdź także: Zioła w ciąży – sprawdź, po które możesz bezpiecznie sięgać, a których bezwzględnie unikać!

Preparaty z mniszka lekarskiego

Na rynku możemy dostać zarówno korzeń, jak i liście czy kwiat mniszka w postaci suszonych ziół oraz gotowy sok z mniszka (Succus Taraxaci) – jako lek. Dodatkowo mniszek jest składnikiem mieszanek ziołowych w postaci suszu ziołowego lub płynów leczniczych (np. Cholesol).

Jeśli mamy możliwość, aby pozbierać samodzielnie na czystym terenie młode liście mniszka, czy nawet całe rośliny z korzeniami, to możemy wycisnąć z nich świeży sok. Świeże liście mniszka można miksować z napojami owocowymi, kefirem lub jogurtem jako środek wzmacniający i witaminizujący. Świeże żółte kwiaty mniszka można przesypać cukrem w słoiku i lekko ugnieść, aby puściły sok. Potem nalać na wierzch łyżkę spirytusu, dosypać cukru i odstawić na tydzień. Przyjmowanie takiego soku z kwiatów działa korzystnie w przewlekłych chorobach górnych dróg oddechowych, bólu gardła i kaszlu. Taki syrop może być przechowywany w lodówce 3-4 miesiące.

Odwar z mniszka

Aby wykonać odwar z mniszka, warto użyć pół na pół kwiaty i korzeń, razem dwie łyżki. Zioło zalewamy około dwiema szklankami ciepłej wody i gotujemy 5 minut pod przykryciem. Przecedziwszy do termosu mamy gotowy do picia napój. Pijemy 2-3 razy dziennie po pół szklanki, 30 minut przed jedzeniem.

Wino z mniszka

Możemy również wykonać wino z wysuszonych korzeni mniszka, wystarczy zalać 30-40 gramów surowca około 700 ml białego wina i pozostawić na 2 tygodnie, często wstrząsając. Po przecedzeniu możemy popijać kieliszeczek godzinę przed posiłkiem na poprawę apetytu i trawienia.

Profesor Ożarowski w swojej książce radzi: na 5 szklanek soku dodać szklankę spirytusu dla utrwalenia i przechowywać w lodówce. Taki medykament można popijać, zaczynając od 1 łyżeczki dziennie (przez 10 dni) zmieszanej z wodą lub innym napojem. Następnie stopniowo zwiększać do 4 łyżeczek dziennie, aby zakończyć na trzech łyżkach dziennie. Napój działa ogólnie wzmacniająco, odtruwająco, jest dobry dla rekonwalescentów i osób w wieku podeszłym.

To może Cię zainteresować: Nadmierne łzawienie oczu – jak radzić sobie z tym uciążliwym objawem alergii?

Bibliografia

1. Fonyuy E. Wirngo, Max N. lambert, Per B. Jeppesen „The Physiological Effects of Dandelion (Taraxacum Officinale) in Type 2 Diabetes”
2. Marta González-Castejón, Francesco Visioli, and Arantxa Rodriguez-Casado „Diverse biological activities of dandelion”
3. „Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy pod redakcją doc. dra hab. Aleksandra Ożarowskiego”
4. Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”

Sprawdź >> Zioła na stres.