Aronia i inne owoce jagodowe, niezwykle cenne ze względu na silne działanie antyoksydacyjne.

Owoce są bardzo ważnym składnikiem naszej codziennej diety. Charakteryzują się niską zawartością kaloryczną i wysoką zawartością odżywczą. Zawierają witaminy, minerały oraz błonnik pokarmowy, który poprawia przemianę materii. Owoce są również źródłem różnego rodzaju substancji biologicznie aktywnych, które wspomagają organizm w ochronie przed licznymi chorobami, począwszy od zwykłego przeziębienia, na chorobie nowotworowej kończąc. Spośród owoców na naszą szczególną uwagę zasługują owoce jagodowe, w tym nasz polski skarb – aronia. 

aktualizacja 10’2022

Owoce jagodowe i ich silne działanie przeciwutleniające

Owoce jagodowe wykazują bardzo silne działanie przeciwutleniające. Co to oznacza? Jest to działanie chroniące organizm przed destabilizującym wpływem wolnych rodników. Występujące w nadmiarze mogą przyczynić się do uszkodzenia między innymi białka, lipidów, enzymów, błon komórkowych, czy też kwasów nukleinowych. 

Jakie owoce zaliczamy do jagodowych?

Do grupy owoców jagodowych zaliczamy:

1. agrest – Ribes grossularia;
2. aronię – Aronia melanocarpa;
3. borówkę czernicę, zwaną również czarną jagodą – Vaccinium myrtillus;
4. borówkę brusznicy – Vaccinium vitis idaea;
5. jeżynę – Rubus, 
6. malinę – Rubus idaeus, 
7. porzeczkę czarną, białą i czerwoną – Ribes album, Ribes rubrum;
8. poziomkę – Fragaria vesca; 
9. truskawkę – Fragaria grandiflora;
10. winogrona i rodzynki – Vitis vinifera; 
11. żurawinę – Vaccinium oxycoccus.

Ostatnio bardzo często mówi się właśnie o tej grupie owoców i ich silnym działaniu antyoksydacyjnym. Zanim przejdziemy do charakterystyki poszczególnych owoców, przybliżmy sobie definicje:

• działania antyoksydacyjnego,
• wolnych rodników,
• stresu oksydacyjnego. 

Profesor Iwona Wawer o owocach jagodowych – podcast do posłuchania

Co kryje się pod pojęciem działania antyoksydacyjnego?

Antyoksydantem możemy nazwać właściwie każdy związek, który wykazuje zdolność usuwania wolnych rodników z organizmu. Jedną z największych grup związków wykazujących tego typu działanie są polifenole, które w mniejszej lub większej ilości występują właśnie w owocach jagodowych.

Polifenole to spora grupa różnych substancji, do której możemy zaliczyć między innymi:

• flawonoidy,
• kwasy fenolowe,
• stilbeny,
• lignany.

Podział ten zależy głównie od budowy chemicznej, od liczby pierścieni aromatycznych oraz sposobu ich połączenia.

Samych związków flawonowych odkryto do tej pory około 5 tysięcy, w tym te najbardziej popularne, jak: katechiny, flawony, izoflawony, flawanony, flawanole i antocyjany.  

Niebezpieczne wolne rodniki

Wolny rodnik to nic innego, jak atom lub cząsteczka, która może zawierać na swoim orbitalu walencyjnym jeden lub więcej niesparowanych elektronów, co w konsekwencji sprawia, że są one niestabilne, mocno reaktywne i mogą oddziaływać na różne składniki komórki organizmu.

Wzrost stężenia wolnych rodników w organizmie człowieka powstaje głównie przez różnego rodzaju zakażenia wirusowe i bakteryjne oraz podczas reakcji enzymatycznych.

Owoce jagodowe wykazują właściwości przeciwutleniające, czyli mają zdolność do neutralizowania reaktywnych form tlenu (w skrócie RFT).

Reaktywne formy tlenu, tak jak tlen singletowy oraz nadtlenek wodoru zaliczane są do wolnych rodników. Ich wpływ na komórki, białka, błony lipidowo-białkowe i kwasy nukleinowe może być bardzo groźny i niebezpieczny. W przypadku nadmiaru RFT może to powodować uszkodzenia błon biologicznych i materiału genetycznego komórki, może również wywoływać modyfikacje w aminokwasach, a także przyczyniać się do zaburzeń metabolicznych, głównie przez niszczenie struktur wyższych rzędów. 

Więcej o działaniu wolnych rodników piszemy w artykule: Wolne rodniki, kiedy są dla nas zagrożeniem?

Stres antyoksydacyjny zaburzający homeostazę organizmu

Warto wspomnieć także o stresie oksydacyjnym, który może dosyć mocno zaburzyć homeostazę organizmu. Długotrwałe, ciągłe atakowanie przez RFT komórki oraz dodatkowo niekorzystne działanie czynników zewnętrznych, takich jak np. promieniowanie jonizujące, ultradźwięki, UV, ksenobiotyki, metale ciężkie, wysoka temperatura, mogą spowodować zachwianie równowagi pomiędzy reakcjami antyoksydantów a wolnymi rodnikami. To w konsekwencji może spowodować poważne uszkodzenia struktur komórkowych. Dlatego też stres oksydacyjny jest dla naszego organizmu wyjątkowo niekorzystny. 

Polifenole stanowią dobrą ochronę przed nadmiernym rozwojem wolnych rodników. Ich potencjał antyoksydacyjny jest naprawdę ogromny i wielokierunkowy, a polega on między innymi na:

1. właściwościach redukcyjnych, czyli oddawaniu atomu wodoru lub elektronów;
2. ścisłemu reagowaniu z wolnymi rodnikami i ich połączeniu, przez stabilizację lub delokalizację niesparowanych elektronów; 
3. chelatowaniu jonów metali; 
4. przyśpieszeniu reakcji przejścia wolnych rodników w produkty obojętne;
5. zahamowaniu lub nasilaniu działania niektórych enzymów. 

Aronia – najbogatsze źródło polifenoli na świecie

Krzewy aronii pochodzą głównie z Ameryki Północnej, dopiero w XVII wieku zostały sprowadzone do Europy. Aronia należy do rodziny różowatych (Roseaceae). Wyróżniamy trzy gatunki aronii: czerwoną, czarnoowocową oraz śliwolistną.

Ze względu na to, iż krzewy aronii są bardzo odporne na różnego rodzaju choroby oraz szkodniki, nie wymaga ona stosowania pestycydów i innych środków ochrony roślin. Aronia nie potrzebuje również żadnego specjalnego podłoża do wzrostu. Co istotne, owoce tego krzewu nie gromadzą metali ciężkich, takich jak: ołów, arsen, kadm, czy cyna. 

Według naprawdę licznych badań naukowych aronia czarnoowocowa jest jednym z owoców z najbogatszym źródłem polifenoli na świecie. Jej owoce posiadają wiele związków o właściwościach antyoksydacyjnych, takich jak: flawonole, antocyjany, garbniki oraz fenolokwasy. Owoc aronii charakteryzuje się również wysoką gęstością odżywczą, zawiera witaminy z grupy B, witaminę C i E oraz wiele związków mineralnych, jak molibden, mangan, miedź, bor, kobalt. Zawartość wcześniej już wspomnianych polifenoli w owocach aronii zależy od jej odmiany, pory zbiorów oraz warunków uprawy. Średnia zawartość związków polifenolowych waha się od 2000 do aż 8000mg na 100g suchej masy. 

Skład owoców aronii

Poniżej prezentujemy skład owoców aronii, pod kątem zawartości związków polifenolowych:

• aronia a procyjanidyny

Procyjanidy, a dokładnie taniny skondensowane należące do związków polifenoli stanowią największą grupę w owocu aronii. To one w dużej mierze odpowiadają za charakterystyczny cierpki smak, jaki i barwę tego owca. Co ciekawe, ściągające wrażenie podczas spożywania aronii jest spowodowane właśnie interakcją tanin z białkami błony śluzowej oraz receptorami smakowymi języka. 

• aronia a antocyjany

Antocyjany stanowią około 25% zawartości wszystkich polifenoli znajdujących się w owocu aronii. Występują tam w postaci wolnej lub w połączeniu z cząsteczkami cukru jako glikozydy – antocyjaniny. Te związki znajdują się głównie w zewnętrznej warstwie skórki. Antocyjany stosuje się w przemyśle spożywczym jako barwniki, jednakże ich prawdziwy potencjał to działanie antyoksydacyjne zmniejszające ryzyko wielu chorób cywilizacyjnych. 

• aronia a fenolokwasy

Warto jeszcze wspomnieć o fenolokwasach, które są pochodnymi kwasów benzoesowego oraz cynamonowego. W owocach aronii w największej ilości, bo około 7-8% całkowitej zawartości polifenoli, jest kwas chlorogenowy wraz z kwasem neochlorogenowym. 

Prozdrowotne działanie aronii 

Zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych

W przeprowadzanych badaniach in vitro związki polifenolowe zawarte w aronii wykazywały funkcje ochrony oraz regeneracji komórek śródbłonka, poprawiały także jego działanie. Mechanizm działania polegał głównie na zapobieganiu zlepiania się płytek krwi oraz zaprzestaniu syntezy kwasu 12-HETE, który upośledza prawidłową pracę śródbłonka.

W innych badaniach, które przeprowadzano zarówno na ludziach jak i zwierzętach, zaobserwowano korzystne działanie owoców aronii w przypadku hiperlipidemii oraz hipercholesterolemii. U mężczyzn biorących udział w badaniu podawano codziennie szklankę soku z aronii, przez okres 6 tygodni. Zaobserwowano znaczną poprawę profilu lipidowego, zmniejszyła się ilość cholesterolu całkowitego, trójglicerydów oraz cholesterolu LDL. Zauważono również spadek poziomu 8-izoprostanów oraz wzrost poziomu adiponektyny, co w konsekwencji wskazuje na możliwość obniżenia stresu oksydacyjnego oraz zapalenia śródbłonka.

Owoce aronii posiadają również zdolność regulacji i obniżenia ciśnienia tętniczego, zarówno skurczowego jak i rozkurczowego, działanie to jest powiązane z hamowaniem konwertazy angiotensyny. 

Działanie przeciwnowotworowe

Przede wszystkim chodzi tutaj o nowotwór jelita grubego. Systematyczne podawanie soku z aronii powodowało wzmożenie ekspresji pewnego genu CEAMA1, która jest hamowana w początkowym stadium różnych nowotworów. Badania te zostały później udowodnione na zwierzętach. Badanie polegało na podawaniu szczurom środka rakotwórczego (azoksymetanu). Po aplikowaniu im ekstraktu z owoców aronii naukowcy zaobserwowali obniżenie się wskaźnika dysplazji i transformacji złośliwej w komórkach okrężnicy. Co istotne, ekstrakt z aronii w porównaniu z innymi ekstraktami, jak z marchewki, rzodkiewki czy winorośli, okazał się najsilniej działającym inhibitorem wzrostu komórek (HT-29) ludzkiego raka jelita grubego.

W innych badaniach wykazano, iż ekstrakt z owoców aronii ma działanie przeciwnowotworowe poprzez hamowanie aktywności enzymów biorących udział w procesie replikacji DNA. Badanie na komórkach białaczki mysiej po podaniu ekstraktu potwierdziło w około 90% zahamowanie wzrostu tych komórek. Dodatkowo antocyjany zawarte w ekstraktach, czy sokach z owoców aronii zmniejszały występowanie skutków ubocznych w ciągu stosowania alkilujących leków przeciwnowotworowych. 

Zapobieganie cukrzycy

Działanie przeciwcukrzycowe aronii może wynikać ze zmniejszenia aktywności sacharazy i maltazy w śluzówce jelita cienkiego, ale inne mechanizmy również są brane pod uwagę, takie jak pobudzenie wydzielania insuliny, stymulacja wychwytu glukozy, czy obniżenie stresu oksydacyjnego. W badaniach zarówno in vivo, jaki i in vitro wykazano, iż polifenole maja korzystny wpływ w wspomaganiu leczenia cukrzycy typu II, jak i zmniejszenie powikłań tej choroby. Badanie polegało na codziennym podawaniu soku z aronii szczurom z cukrzycą wywołaną za pomocą streptozocyny. Wyniki eksperymentu były dosyć spektakularne. Zaobserwowano redukcję hiperglikemii o ponad 40%! Dodatkowo zanotowano normalizację masy ciała, zmniejszenie ilości wydalanego moczu oraz zmniejszenie pragnienia. W innym badaniu z kolei, u pacjentów z insulinozależną cukrzycą, spożywanie soku z aronii przez okres 3 miesięcy spowodowało zmniejszenie poziomu glukozy na czczo. 

Sami widzicie, warto sięgać po przetwory z aronii, a jeśli macie taką możliwość to również uprawiać ją w przydomowych ogrodach.

Książka do kupienia >>> TUTAJ

Kolejny artykuł z naszego cyklu znajdziecie pod tym linkiem ⇒ „Owoce jagodowe w codziennej diecie. część 2”.

Bibliografia

1. Gryszczyńska B, Iskra M, Gryszczyńska A, Budzyń M, Aktywność przeciwutleniająca wybranych owoców jagodowych, Borgis, Postępy Fitoterapii, 2011, 4, 265-274;
2. Białek M, Rutkowska J, Hallmann E, Aronia czarnooowocowa jako potencjalny składnik żywności funkcjonalnej, Żywności, Nauka, Technologia, Jakość, 2012, 6(85), 21-30;
3. Czech A, Rusinek E, Merska M., Zawartość wybranych biopierwiastków w owocach i sokach z owoców jagodowych, Probl Hig Epidemiol, 2011, 92(4), 836-839;
4. Banaś A, Korus A, Wartości odżywcze i wykorzystanie w żywieniu owoców truskawki i wiśni; Borgis Medycyna Rodzinna, 2016, 19(3), 158-162;
5. Gheribi E, Związki polifenolowe w owocach i warzywach, Borgis Medycyna Rodzinna, 2011, 4, 111-115;
6. Gheribi E, Znaczenie związków polifenolowych z owoców i warzyw w dietoterapi miażdżycy, Borgis Medycyna Rodzinna, 2013, 4, 149-153;
7. Baraniak J, Kania M, Borówka, winorośl i granatowiec – znane rośliny o aktywności przeciwutleniającej, Borgis, Postępy Fitoterapii, 2015, 1, 50-55; 
8. Nowak A, Zielonka J, Turek M, Klimowicz A., Wpływ przeciwutleniaczy zawartych w owocach na proces fotostarzenia się skóry, Borgis, Postępy Fitoterapii, 2014, 2, 94-99;
9. Krauze-Baranowska M, Majdan M, Kula M, Owoce maliny właściwej i maliny zachodniej źródłem substancji biologicznie aktywnych, Borgis, Postępy Fitoterapii, 2014, 1, 32-39;
10. Szczepańska Anna, Porzeczki, maliny, agrest, Wydawnictwo Warta;
11. Koszowska Aneta i wps, Polifenole w profilaktyce chorób cywilizacyjnych,  Borgis, Postępy Fitoterapii, 2013, 4, 263-266;
12. Zdrojewicz Z, Bieszczad N, Gąsior P, Rogoza A, Jedz truskawki – będziesz zdrowszy, Borgis, Medycyna Rodzinna, 2017, 20(1), 48-52;
13. Gdula-Argasińska J i wsp. Rola wolnych rodników w regulacji procesów fizjologicznych, MIR, 2012, 2(99), 41-46;