Ziołolecznictwo ma sporo do zaoferowania jeśli chodzi o leczenie chorób układu oddechowego. Przykładem takiej rośliny jest pierwiosnek od lat stosowany w medycynie ludowej a zapomniany współcześnie. Pierwiosnek świetnie radzi sobie jako środek wykrztuśny, wzmagający wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, rozrzedzający zalegającą wydzielinę, łagodzący nieżyty nosa i gardła, a także stany zapalne krtani i oskrzeli.
Zakres występowania primuli
Pierwiosnek jest byliną z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae). Występuje w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii, aż pod Daleki Wschód. Rośnie na niżu i w niższych partiach gór. Do celów leczniczych używany jest pierwiosnek lekarski (Primula veris), który do 2014 roku był pod ochroną oraz pierwiosnek wyniosły (Primula elatior), który jest gatunkiem pod częściową ochroną i występuje rzadziej. Do celów farmaceutycznych wykorzystuje się rośliny pochodzące z upraw.
Surowcem leczniczym są kwiaty pierwiosnka (Flos Primulae) – zbierane od marca do maja lub korzeń pierwiosnka (Radix Primulae) – zbierany na jesieni. Warto tu zaznaczyć, że zbieranie korzenia niszczy uprawę. Poza tym okazuje się, że kwiat pierwiosnka jest lepszym surowcem – co prawda łagodniejszym w działaniu, ale także łagodniejszym w kwestii skutków ubocznych.
Pierwiosnek w medycynie ludowej
Pierwiosnek jest od wielu lat stosowany w medycynie ludowej jako środek wykrztuśny, wzmagający wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, rozrzedzający zalegającą wydzielinę, łagodzący nieżyty nosa i gardła, a także stany zapalne krtani i oskrzeli.
Głównym składnikiem działającym leczniczo w roślinie są saponiny trójterpenowe. W korzeniu jest ich więcej, bo około 10%, w kwiatach około 3%. Ponadto występują: glikozydy fenolowe (primulaverozyd, primverozyd, primulaveryna), kwas primulowy, olejek eteryczny (około 0,1%). W kwiatach dodatkowo znajdziemy sporo witaminy C (400-500 mg/100 g), nieco karotenoidów, sporo flawonoidów (np. apigeninę, kamferol, luteolinę, kwercetynę), garbniki, gorycze i sole mineralne.
Pierwiosnek i współczesne wskazania udokumentowane badaniami
Działanie wykrztuśne
W tym przypadku działają głównie wymienione powyżej saponiny, czyli główny składnik pierwiosnka. Powodują one podrażnienie zakończeń nerwów czuciowych w błonie śluzowej żołądka, które to pobudzenie drogą nerwu błędnego przekłada się na zwiększone wydzielanie śluzu w drogach oddechowych. Wydzielina staje się rozrzedzona i poprzez ruch rzęsek łatwiej usuwalna.
Porównano siłę działania wyciągów z pierwiosnka z popularnymi lekami mukolitycznymi, jak bromoheksyna (popularna Flegamina) i acetylocysteina (np. tabletki ACC) i wykazano porównywalną moc w zwiększeniu ilości wydzieliny w drzewie oskrzelowym.
Badano również dosyć szeroką grupę pacjentów porównując stosowanie leków, takich jak ambroksol (popularny Mucosolvan), acetylocysteinę (przykładowo ACC) w stosunku do preparatu zawierającego połączony wyciąg z tymianku i pierwiosnka. Okazało się, że stosunek „korzyść – ryzyko” był lepszy w przypadku połączonych wyciągów roślinnych. To połączenie wykazało również dobre efekty w badaniu pacjentów z zapaleniem oskrzeli.
Bardzo często w badaniach również inne kompozycje ziołowe wypadają świetnie w porównaniu z substancjami chemicznymi, przy zachowaniu wysokiego profilu bezpieczeństwa. Może warto więc sięgać właśnie po nie w schorzeniach górnych dróg oddechowych?
Działanie przeciwgrzybicze
Saponiny obecne w pierwiosnku wykazują również działanie przeciwgrzybicze poprzez tworzenie związków kompleksowych z obecnym w komórkach grzybów ergocholesterolem. Takie połączenie zwiększa przepuszczalność ścian komórkowych grzyba i prowadzi do obumierania komórki. W badaniach wykazano m.in. silne działanie wyizolowanej saponiny czyli prymulasaponiny A na Candida albicans, Trichomonas maenagrophytes oraz Aspergilus niger. Stężenie grzybobójcze saponin określone jako optymalne dla Candida albicans wynosiło 80 – 97 μg/ml.
Siła saponin w porównaniu z nystatyną okazała się mniejsza. Nie będziemy tu mówić więc o leczeniu zakażenia, ale z całą pewnością będzie dobre w profilaktyce rozrostu. W badaniach porównawczych różnych wyciągów roślin zawierających saponiny te z korzenia pierwiosnka okazały się najsilniejsze w hamowaniu wzrostu grzybów patogennych.
Działanie przeciwbakteryjne
Nie do końca wiadomo na jakiej zasadzie saponiny działają przeciwbakteryjnie. Przypuszcza się, że mogą się łączyć z lipidami błony komórkowej bakterii, bądź zwiększać wydzielanie przeciwbakteryjnego lizozymu. Akurat w przypadku pierwiosnka działanie przeciwbakteryjne nie było mocno zaznaczone, najmocniej w stosunku do Enterococcus faecalis, Bacillus cereus oraz Pseudomonas fluorescens. Najefektywniej działały wyciągi eterowe i wodne.
Działanie przeciwwirusowe
Grupa naukowców badała działanie saponin wyizolowanych z pierwiosnka na wirusy i największe zahamowanie wzrostu wykazano w stosunku do wirusa grypy A2 przy stężeniu 6,2 μg/ml.
Działanie przeciwzapalne
Związki działające w pierwiosnku przeciwzapalnie to przede wszystkim saponiny, ale też obecne w kwiatach flawonoidy oraz salicylany z olejku eterycznego. Saponiny hamują aktywność enzymów uczestniczących w reakcji zapalnej, między innymi fosfolipazy A, cyklooksygenazy, lipooksygenazy, syntazy tlenku azotu czy elastazy. Ponadto zmniejszają wytwarzanie prostaglandyn oraz cytokin prozapalnych, takich jak czynnik martwicy guza (TNF-α), interferon (IFN-γ), interleukiny (IL). Prawdopodobnie mogą obniżać też aktywność bądź liczbę komórek uczestniczących w procesach zapalnych. Salicylany hamują cyklooksygenazę prostaglandynową (COX) zarówno typu 1 jak i typu 2.
Flawonoidy obecne w kwiatach pierwiosnka mają aktywność antyoksydacyjną, ale hamują też enzymy biorące udział w syntezie czynników prozapalnych.
Badając ekstrakty z korzenia pierwiosnka w porównaniu z ekstraktami z ziela tymianku stwierdzono, że działanie przeciwzaplane pierwiosnka jest silniejsze. Ale dodatkowym wynikiem badania było stwierdzenie, że siła mieszaniny tych ekstraktów przewyższa siłę działania pojedynczych ziół. Dlatego warto je ze sobą łączyć.
To może Cię zainteresować: Borówka czernica – wskazana w stanach zapalnych przewodu pokarmowego.
Działanie moczopędne
Drażniące działanie saponin na zakończenia nerwowe nie dotyczą tylko błony śluzowej żołądka, ale i miąższu nerek, co powoduje ich lepsze dokrwienie i przez to zwiększenie filtracji w kłębuszkach nerkowych. Ale nie tylko saponiny odgrywają tu rolę, dlatego kwiat pierwiosnka poprzez to, że zawiera flawonoidy działa silniej niż korzeń.
Działanie spazmolityczne
Tu bierzemy pod uwagę kwiat pierwiosnka bo za to działanie odpowiadają zawarte w nim flawonoidy. Powodują one relaksację mięśni gładkich.
Działanie napotne
Flawonoidy w kwiecie pierwiosnka obniżają próg pobudzenia ośrodków termoregulacji, wskutek czego nawet niewielkie podniesienie temperatury ciała jest wystarczające do wywołania efektu napotnego. Można więc stosować je przeciwgorączkowo.
Zaobserwowano również słabe działanie uspokajające.
Wskazania do stosowania pierwiosnka
- brak witaminy C i flawonoidów;
- zewnętrznie na choroby skórne związane z drobnoustrojami, jak i stanami zapalnymi;
- stany zapalne i zakażenia układu oddechowego;
- kaszel i katar, przeziębienie, gorączka, stany zapalne zatok;
- schorzenia układu moczowego;
- stany zapalne układu pokarmowego (także poprawa w dysbiozie jelitowej poprzez działanie na drobnoustroje patogenne);
- stany zapalne i zakażenia powiek, spojówek i gałki ocznej, swędzenie, zmęczenie, łzawienie i opuchnięcie oczu;
- zewnętrznie w postaci nasiadówek czy lewatywy w stanach zapalnych odbytu, hemoroidach, stanach zapalnych narządów płciowych;
- ze względu na właściwości spazmolityczne jako środek wspomagający w jednostkach chorobowych przebiegających ze skurczem mięśni gładkich, np. przy astmie, stanach spastycznych przewodu pokarmowego, czy migrenowych bólach głowy.
Sprawdź także: Zioła w ciąży – sprawdź, po które możesz bezpiecznie sięgać, a których bezwzględnie unikać!
Co możemy przyrządzić z pierwiosnka?
Napar
1 łyżkę kwiatów zalewamy 400 ml wrzącej wody i odstawiamy na 20 minut. Dorośli piją napar małymi porcjami przez cały dzień. Dzieciom dobieramy dawki mniejsze i bardziej precyzyjnie wiążemy je z wagą ciała, np. niemowlęta 3-4 kg to 1 łyżeczka 3-4 x dziennie; dzieci 5-6 kg to 1,5 łyżeczki 3-4 x dziennie, dzieci 7-8 kg to 2 łyżeczki 3-4 x dziennie, 9-10 kg około łyżki 3-4 x dziennie, 15-20 kg 1,5 łyżki 3-4 x dziennie, 25-3 0kg 2-3 łyżki 3-4 x dziennie, 35-40 kg 1/4 szklanki 3-4 x dziennie, 45-50 kg 1/2 szklanki 3 x dziennie. Chodzi o zasadę: „często, ale małymi porcjami”.
Nalewka pierwiosnkowa
1/2 szklanki kwiatów zalać 350 ml wódki , zostawić na 14 dni i przefiltrować. Dorośli mogą zażywać 4-6 razy dziennie po pół łyżeczki.
Ziołomiód pierwiosnkowy
można go zrobić mieszając 100 ml nalewki ze 100 ml miodu, dla smaku (i zdrowotności) można dodać szczyptę cynamonu lub wanilii. Dorośli mogą zażywać 4-6 razy dziennie 1-2 łyżeczki, starsze dzieci 1 łyżeczkę 4 x dziennie.
Pierwiosnek jest ziołem o mocnym działaniu, dlatego zbyt duże dawki silnie podrażniają śluzówkę żołądka i jelit powodując nudności, wymioty czy biegunkę.
Z tego też powodu tak precyzyjny opis dawkowania – jednorazowa dawka kwiatu nie powinna przekraczać 1g a dobowa 4g. W korzeniach zawartość saponin jest większa i dlatego dawka jednorazowa to 0,2 – 0,5 g a dobowa 0,5 – 1,5 g. Jak każde zioło, pierwiosnek może czasem przy użyciu zewnętrznym powodować alergie kontaktowe.
Tutaj możecie kupić dobry surowiec >>> kliknij w ten link >>> Kwiat pierwiosnka
Bardzo ładnie sprawdzają się połączenia pierwiosnka z innymi ziołami, jak np. wymienione wcześniej wzmocnienie działania w połączeniu z tymiankiem. W mieszankach ojca Klimuszko znajdziemy to ziółko w składzie zestawu na trądzik różowaty, krztusiec czy migrenę. W przeziębieniach można komponować mieszanki z lipą, kwiatem bzu czarnego, podbiałem, porostem i innymi ziołami, w zależności od konkretnych potrzeb pacjenta.
Sprawdź także: Jak leczyć hemoroidy?
Bibliografia:
- Henryk Różański „Fitoterapia – Ziołolecznictwo–Zioła, Drzewa, Krzewy”
- Gerard Nowak, Joanna Nawrot „Surowce roślinne i związki naturalne stosowane w chorobach układu oddechowego”
- Łukasz Sędek, Marta Michalik „Nowe badania nad saponinami ujawniają ich liczne lecznicze właściwości”
- Monika Zielińska-Pisklak, Łukasz Szeleszczuk „Pierwiosnek nie tylko zwiastun wiosny”
- Ożarowski A, Jaroniewski W. „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”
