Pokrzywa zwyczajna – zakres działania, wskazania, wybrane przepisy

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) zaliczana jest do grupy roślin pokrzywowatych. Jest bardzo cenionym i popularnym ziołem ze względu na szerokie zastosowanie w lecznictwie oraz niezwykle bogaty skład chemiczny. Przyjrzyjmy się badaniom naukowym, zakresom działania pokrzywy, mamy też dla Was przepisy warte wykorzystania. Smacznego!

[aktualizacja: 03’2023]

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) jest rośliną wieloletnią, dwupienną, znaną również pod innymi nazwami takimi jak: pokrzywa dwupienna, pokrzywa wielka, pokrzywa parząca lub żagajka. Można ją spotkać praktycznie na całym świecie. Rośnie głównie przy drogach, na pastwiskach, polanach, nad brzegami jezior i rzek, w wilgotnych lasach liściastych a nawet na terenach zabudowanych.

Okres kwitnienia i owocowania pokrzywy trwa od czerwca do października. 

Ziele pokrzywy

Liczne badania chemiczne potwierdzą obecność wielu składników mineralnych, witamin, związków biologicznie aktywnych w zielu, liściach, nasionach i korzeniu pokrzywy.

Najczęściej stosowane w fitoterapiach ziele pokrzywy zawiera wiele witamin, głównie witaminę C, K oraz B5 oraz dużą ilością minerałów, takich jak: żelazo, mangan, miedź, cynk, kobalt, magnez, krzem, molibden, selen, cyna i inne.

Bardzo liczną grupę stanowią również kwasy organiczne, takie jak: kwas mrówkowy, węglowy, krzemowy, cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy, fosforowy, chinowy, bursztynowy, masłowy i jeszcze wiele innych.

Jeśli chodzi o związki biologicznie aktywne to ziele pokrzywy bogate jest we flawonoidy (kwercetyna, rutyna), karotenoidy (karoten, ksantofil), garbniki – głównie taniny, kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy), sterole, lecytyny, betainy, serotoniny i jeszcze wiele innych. 

Korzeń pokrzywy

Różnica pomiędzy zielem a korzeniem pokrzywy występuje głównie w zawartości substancji biologicznie czynnych. Generalnie różnią się zawartością kwasów organicznych. 

Wodno-alkoholowe wyciągi z korzenia pokrzywy wykazały obniżenie poziomu SHBG – glikoproteiny. Ma ona możliwość wiązania hormonów płciowych, bierze udział między innymi w transporcie estradiolu czy testosteronu we krwi. Wyciąg ten nieznacznie obniżył aktywność 5-alfa-reduktazy oraz zahamował aromatazę. Aromataza to bardzo istotny enzym syntezy hormonów, który pełni rolę przemiany androgenów (np. testosteronu, androstendionu) w estrogeny. 

Nadmiar aromatazy u mężczyzn skutkuje spadkiem stężenia wolnego testosteronu a podwyższeniem poziomu estrogenów. Taka sytuacja może spowodować u mężczyzn ginekomastię, czyli przerost gruczołów piersiowych. Z kolei niedobór aromatazy u kobiet może powodować podniesienie poziomu wolnego testosteronu a obniżenie wolnych estrogenów, co doprowadza do wirylizacji, czyli tak zwanego zmężczyźnienia u kobiet. 

Wyciągi z korzenia pokrzywy działają przeciwzapalnie oraz podnoszą odporność organizmu przez stymulację limfocytów T.

Działanie przeciwzapalne głównie zawdzięczamy wyciągowi z korzenia pokrzywy, przez zawartość substancji takich jak inhibitory elastazy leukocytowej, cyklooksygenzY oraz 5-lipooksygenazY.

Korzeń pokrzywy wzmaga wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, wspomaga wydzielanie moczu, potu, żółci oraz ksenobiotyków. Można go stosować również w leczeniu przerostu gruczołu krokowego, gdyż zmniejsza stan zapalny, obrzęk, łagodzi ból oraz poprawia proces oddawania moczu.

Preparaty z korzenia pokrzywy są również wskazane dla osób z:

• nadczynnością tarczycy,
• cukrzycą,
• brakiem owulacji,
• otyłością,
• niedokrwistością,
• spadkiem odporności,
• w różnych chorobach skórnych.

UWAGA! Preparatów z korzenia pokrzywy nie należy natomiast stosować w chorobie Cushinga oraz w zespole policystycznych jajników. 

Zakres działania pokrzywy

Pokrzywa dzięki swojemu szerokiemu działaniu prozdrowotnemu była już stosowana w czasach starożytnych, opisywana szeroko między innymi przez samego Hipokratesa.

Obecnie do celów leczniczych używa się głównie liści pokrzywy, które są zbierane jeszcze przed kwitnięciem oraz korzenie, które z kolei konfekcjonuje się jesienią lub wczesną wiosną. Czasami także zbiera się nasiona, z których można wykonać olej, na tym jednak nie będziemy się skupiać, ponieważ istnienie bardzo mało prac naukowych odnoszących się do działania nasion pokrzywy. 

Z dotychczasowych poznanych badań, zarówno tych naukowych jak i z medycyny ludowej, pokrzywie przypisuje się wiele właściwości.

Działanie antyalergiczne pokrzywy

Ze względu na zawartość związków aktywnych jak pochodne tyrozyny pokrzywę można stosować wspomagająco w leczeniu alergii, gdyż wykazuje działanie antyhistaminowe. W kilku badaniach in vivo, w których podawano ekstrakt z pokrzywy zaobserwowano zahamowanie aktywności enzymów reakcji zapalnych, przyczyniających się głównie do alergii sezonowej. Z kolei podawanie pacjentom liofilizowanego preparatu z pokrzywy znacznie zmniejszyło u nich objawy alergicznego nieżytu nosa. Przeprowadzono także doświadczenie na komórkach tucznych (mastocytach) przy użyciu ekstraktu wodnego oraz wodno-alkoholowego z liści pokrzywy na tryptazę i receptory H1 przy nieżycie nosa.  Eksperyment pokazał zahamowanie tryptazy mastocytów oraz działanie antagonistyczne w stosunku do receptorów histaminy H1, co powodowało ujemną aktywację agonisty tego receptora, co z kolei spowodowało działanie ochronne przed objawami alergii sezonowej. 

Działanie antyoksydacyjne

Zawdzięczamy je głównie obecnym w pokrzywie zwyczajnej polifenolach. Badanie na szczurach, którym podawano susz z liści pokrzywy, wykazało obniżenie poziomu reaktywnych form tlenu. Efekt antyoksydacyjny zaobserwowano w obecności aflatoksyny w czerwonych krwinkach, wątrobie, mózgu oraz nerkach szczurów. Podawanie liści pokrzywy zmniejszało także negatywne efekty wywołane przyjmowaniem czterochlorku węgla. Dodatkowo przypuszcza się, że przez obecność w pokrzywie selenu, cynku oraz miedzi, działanie antyoksydacyjne jest jeszcze silniejsze, gdyż są to niezbędne kofaktory enzymów antyoksydacyjnych. 

Działanie antyagregacyjne

Udowodniono je między innymi w jednym badaniu na grupie młodych osób w wielu od 20-35 lat, podając im świeżą sproszkowaną pokrzywę. Doświadczenie przeprowadzano na wyizolowanych trombocytach z krwi pacjentów. Udowodniono w tym badaniu, iż pokrzywa nie hamuje agregacji płytek krwi wywołanej kolagenem, trombiną czy kwasem arachidonowym, natomiast wstrzymuje agregację płytek krwi wywołaną przez difosforan adenozyny. 

Działanie diuretyczne

Z tym działaniem pokrzywa jest chyba najbardziej kojarzona. Dzięki jej działaniu moczopędnemu jest stosowana w wielu chorobach, jak kamica nerkowa, zapalenie układu moczowego, chorobach woreczka żółciowego, czy przy obrzękach. Dodatkowo, jak już wcześniej wspominałam, wiele badań potwierdza, iż substancje obecne w korzeniu pokrzywy znacznie poprawiają proces oddawania moczu, zmniejszają obrzęk i dolegliwości bólowe u chorych na przerost gruczołu krokowego. 

Działanie wspomagające leczenie cukrzycy

Jedne z najnowszych badań naukowych wykazały, że wodny ekstrakt z pokrzywy zwyczajnej obniżał aż o 60% aktywność alfa amylazy trzustkowej. Zahamowanie tego enzymu wykorzystuje się w farmakologicznym leczeniu cukrzycy. Znaczną poprawę zaobserwowano również u pacjentów chorujących na cukrzycę typu 2, którym podawano codziennie 100 mg wodno-alkoholowego ekstraktu z pokrzywy zwyczajnej. Zanotowano wówczas poprawę takich wartości, jak poziom glukozy i hemoglobiny glikowanej, dodatkowo również poziom trójglicerydów i skurczowego ciśnienia krwi. Potwierdzono także w innych badaniach, iż ekstrakt alkoholowy z pokrzywy przyczynia się do zwiększenie zużycia glukozy przez komórki mięśni, dzieje się tak przez zwiększenie wrażliwości tych komórek na insulinę. 

Działanie poprawiające profil lipidowy

doświadczenie na zwierzętach, którym podawano ekstrakt z pokrzywy zwyczajnej w dawce 100 mg oraz 300 mg na kilogram masy ciała (przez niecały miesiąc) wykazało spore zmniejszenie poziomu LDL, cholesterolu całkowitego, także masy ciała. Dodatkowo, zarówno w badaniach in vitro, jak in vivo wykazano korzystny wpływ preparatów z korzenia pokrzywy na profil lipidowy, mianowicie obniżały one całkowity poziom cholesterolu jak również poziom glukozy we krwi. 

Działanie przeciwzapalne i przeciwreumatoidalne  

Wyciąg z liści pokrzywy wykazuje w różnych badaniach korzystne działanie przeciwreumatyczne, głównie przez zahamowanie cytokiny IL-1beta. Przeciwzapalnie działanie z kolei zawdzięczamy pokrzywie zwyczajnej, przez zmniejszenie poziomu cytokin zapalnych jak TNF-alfa oraz IL-1beta. 

Działanie przeciwnowotworowe

W przypadku raka prostaty, często stosowany jest alkoholowy wyciąg z pokrzywy. To działanie przeciwnowotworowe może wynikać z faktu zawartości składników, które obniżają poziom SHGB (globuliny wiążącej hormony płciowe). Dodatkowo ekstrakt z pokrzywy zwyczajnej, w badaniach in vivo, wykazywał hamowanie proliferacji komórek nowotworowych, szczególnie raka piersi. 

Pokrzywa wykazuje również szereg innych działań, jak pobudzające krążenie krwi, odżywcze, odtruwające, krwiotwórcze (zwiększa stężenie erytrocytów oraz hemoglobiny we krwi), poprawia trawienie oraz przyswajanie innych składników. Zewnętrznie działa przeciwłupieżowo, przeciwtrądzikowo, wzmacnia cebulki włosów, odżywia skórę, przyśpiesza gojenie się ran. 

Stosowanie pokrzywy jest bardzo bezpieczne, może być używana jako naturalny lek przy wielu schorzeniach nawet przez okres 2 lat. Nie potwierdzono do tej pory żadnych skutków ubocznych jej stosowania. Pokrzywa nie wpływa również negatywnie ani toksycznie na komórki organizmu.

To może Cię zainteresować: Wiązówka błotna w chorobach bólowych i przy przeziębieniach.

Przepisy z pokrzywą w roli głównej – warte zapamiętania i stosowania

Zupa pokrzywowa

Składniki na zupę to:

• dwie duże garście młodych pokrzyw,
• 1 litr bulionu mięsnego lub warzywnego,
• cebula, czosnek i marchew,
• masło klarowane i śmietana, 
• 2-3 ziemniaki,
• sok z cytryny,
• przyprawy: sól kłodawska, pieprz, kozieradka.

Liście pokrzywy należy dokładnie umyć, sparzyć wrzątkiem oraz drobno posiekać. Cebulę oraz czosnek zeszklić na maśle klarowanym, dodać startą na grubych oczkach marchew, pokrzywę i zalać bulionem. Następnie dodać ziemniaki i gotować do miękkości. Zupę doprawić solą, pieprzem, kozieradką, dodać sok z cytryny oraz zahartowaną śmietanę. Zupa świetnie komponuje się także z jajkiem na miękko. 

Mus z pokrzywą w roli głównej (do przygotowania w wytłaczarce)

Potrzebne nam składniki:

• 2 jabłka
• 3-4 marchewki
• 2 garście pokrzywy

Sok z pokrzywy

Do jego przygotowania (bez wyciskarki) potrzebujemy:

• około 500 g świeżej pokrzywy,
• około 1,2 litra ciepłej przegotowanej wody,
• inne: rękawiczki, blender, gaza, słoik szklany.

Zaczynamy od dokładnego umycia i osuszenia pokrzywy, Następnie siekamy ja na mniejsze kawałki i delikatnie blendujemy. Przekładamy do szklanego płaskiego naczynia i zalewamy lekko ciepłą przegotowaną wodą. Następnie odstawiamy na 5-6 godzin do maceracji. Po upływie tego czasu, przekładamy pokrzywę na gazę i wykręcamy sok. Przelewamy go do szklanych słoiczków. Sok należy spożyć do 10 dni, oczywiście przechowując go w lodówce. 

Wódka pokrzywowa

Do przygotowania tego trunku potrzeba jednej szklanki świeżych liści z 3 do 5 kwitnących pokrzyw oraz 1 litr czystej wódki. Liście należy drobno posiekać, potem przełożyć do szczelnie zamykanego naczynia (najlepiej szklanego), następnie zalać wódką.

Naczynie z przygotowaną miksturą odstawiamy w ciepłe miejsce i pamiętamy o tym, by kilka razy dziennie nim wstrząsnąć. Po 2-3 dniach przecedzamy miksturę do butelki z ciemnego szkła. Wódkę pokrzywową przyjmujemy 3-4 razy dziennie po 2 łyżki stołowe, rozcieńczone w pół szklanki wody. 

Pokrzywa dla urody

Pokrzywowa płukanka do włosów

Składniki: 1/2 szklanki liści pokrzywy, 4 łyżki rozmarynu, 5 łyżek liści brzozy i szałwii lekarskiej.

Wszystkie podane składniki wymieszać razem i wsypać do suchego pojemnika. 2-3 łyżki stołowe zalać 2 litrami wody i wolno gotować przez około 5 minut. Nastepnie odstawić garnek na pół godziny, potem przecedzić. Tak przygotowany napar nadaje się do płukania włosów. Płukanka daje uczucia zwiększenia objętości włosów, ułatwia ich rozczesywanie, troszkę przyciemnia, odżywia włosy oraz pobudza ich porost. 

Tonik na porost włosów

Składniki: 150-200 ml soku z pokrzywy, 15 łyżek soku z brzozy, 10 łyżek nalewki z miłorzębu japońskiego, opcjonalnie 5 ampułek biostyminy. 

Wszystkie wymienione składniki wymieszać i przelać do szczelnie zamkniętej, ciemnej szklanej butelki. Mocno wstrząsnąć oraz odstawić na tydzień.  Płyn stosować do wcierania i masażu skóry głowy, najlepiej zostawić na całą noc. Tonik odżywia, pobudza porost włosów, regeneruje cebulki, poprawia ukrwienie skóry głowy.

Sprawdź także: Zioła w ciąży – sprawdź, po które możesz bezpiecznie sięgać, a których bezwzględnie unikać!

Bibliografia

1. Pieszak M, Mikołajczak P, Właściwości lecznicze pokrzywy zwyczajnej, Borgis, Postępy Fitoterapii, 2010, 4, 199-204.
2. Jakubczyk K, Janda K, Szkyrpan S, Gutowska I, Wolska J, Pokrzywa zwyczajna – charakterystyka botaniczna, biochemiczna i właściwości prozdrowotne, Pomeranian Journal of Life Sciences, 2015, 61, 2, 191-198.
3. Kuźnicka B, Dziak M, Zioła i ich zastosowanie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, Wydanie V, 1988.
4. Błecha K, Wawer I, Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia, Wydawca Bonimed, Żywiec, 2011;
5. Nowak Zbigniew, Apteka na łące, Wydawnictwo AA, Kraków, 2013.
6. Hesmann-Kosaris Anita, lecznicze trunki, Wydawnictwo AA, Kraków, 2010.