Rola nawłoci pospolitej w walce o zdrowie układu moczowego

Nawłoć pospolita od wieków stosowana była jako zioło moczopędne w chorobach układu moczowego. Współczesne badania potwierdziły to zastosowanie, jak również wykazały działanie ściągające, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne ziela w układzie pokarmowym. Nawłoć można stosować w celach leczniczych. Napary, odwary, nalewki i miody nawłociowe mogą być doskonałym uzupełnieniem terapii, a także wsparciem w profilaktyce. 

„Mimozami jesień się zaczyna, złotawa, krucha i miła” pisał Julian Tuwim, a śpiewał Czesław Niemen. Poeta miał jednak na myśli nie mimozę, a nawłoć, zwaną też polską mimozą. Inne pojawiające się w tradycji ludowej nazwy to złota dziewica, złota rózga, złotnik, włoć, prosiana włoć, głowienki czerwone i urasz. Przyjrzyjmy się właściwościom nawłoci pospolitej i jej zastosowaniu w fitoterapii.

Nawłoć pospolita – obszar występowania

Nawłoć jest rośliną z rodziny Astrowatych (Asteraceae). Rodzaj nawłoć, czyli Solidago, obejmuje około 100 gatunków. W Polsce rodzimym gatunkiem jest nawłoć pospolita.

Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea L.) jest byliną występującą w całej Europie, Azji, Ameryce Północnej i północnej Afryce. Rośnie wszędzie. Znajdziemy ją w suchych zaroślach, na polanach i na zrębach, na suchych łąkach. W tej chwili jest jej u nas coraz mniej, jest bowiem wypierana przez bardziej inwazyjne gatunki z tej rodziny ziół: nawłoć kanadyjską i nawłoć późną, które pochodzą z Ameryki Północnej.

Nawłoć pospolita w historii medycyny

Najwcześniejsze wzmianki o właściwościach leczniczych nawłoci pospolitej znajdziemy w pismach botaników: Adamusa Lonicerusa (1564) oraz Petrusa Andreasa Matthiolusa (1626).

Opisy stosowania ziela nawłoci znajdujemy w starych księgach dotyczących ziołolecznictwa. Można w nich przeczytać, że była ona polecana jako środek moczopędny przydatny w leczeniu chorób układu moczowego, w tym w zapaleniu pęcherza moczowego i skazie moczanowej. Używano jej także pomocniczo w leczeniu schorzeń wątroby, płuc i nerek jako surowca odtruwającego. Nawłoć miała nie tylko zastosowanie wewnętrzne, używano jej także zewnętrznie w stanach zapalnych gardła i dziąseł oraz przy drobnych krwawieniach.

Ziele nawłoci można znaleźć w Farmakopei Brukselskiej z 1702 roku, Farmakopei Paryskiej z 1758 roku oraz w Farmakopei Hiszpańskiej z 1826 roku. W Polsce nawłoć pospolita została ujęta jako surowiec leczniczy dopiero w Farmakopei Polskiej VI.

Nawłoć pospolita – budowa rośliny

Nawłoć pospolita ma łodygę wzniesioną o wysokości do 1 m, sztywną, wewnątrz pustą, mało rozgałęzioną. Liście odziomkowe są jajowate lub eliptyczne, tępe, a na brzegu piłkowane. Liście łodygowe są siedzące, ostre. Żółte, drobne kwiaty są zebrane w koszyczki i ustawione w grona na wierzchołkach rozgałęzień łodygi.

Surowcem leczniczym jest ziele nawłoci zbierane w okresie kwitnienia, czyli od lipca do września. W zebranym surowcu powinno być jak najwięcej liści i kwiatów, aby był wartościowy dla ziołolecznictwa. Łodygi bowiem nie zawierają substancji czynnych i jeśli jest ich zbyt dużo w suszu, to pogarszają jakość surowca.

Nawłoć pospolita – składniki aktywne

Ziele nawłoci – Herba Solidaginis (synonim: Herba Virgaureae) zawiera liczne biologicznie aktywne substancje. Dzięki temu nawłoć jest rośliną silną i pewną w działaniu. 

W surowcu znajdujemy:

• flawonoidy (pochodne kwercetyny, kamferolu i izoramnetyny);
• saponiny triterpenowe, pochodne kwasu oleanolowego; 
• związki diterpenowe; 
• kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy, ferulowy);
• garbniki;
• olejek eteryczny;
• glikozydy fenolowe – lejokarpozyd, wirgaureozyd A;
• polisacharydy kwaśne zawierające kwasy uronowe. 

Nawłoć pospolita – właściwości zdrowotne

Ziele nawłoci pospolitej ma działanie moczopędne. Za to działanie odpowiadają flawonoidy, saponiny, lejokarpozyd oraz olejek eteryczny występujące w nawłoci. Związki te zwiększają filtrację w kłębuszkach nerkowych i zmniejszają resorpcję zwrotną w kanalikach nerkowych. 

Ponadto składniki ziela nawłoci hamują enzym konwertujący angiotensynę (ACE) oraz hamują aktywność obojętnej endopeptydazy (neprylizyna, NEP). To hamujące działanie na wymienione enzymy oraz to, że surowiec działa moczopędnie, sprawia, że nawłoć pospolita jest zielem obniżającym ciśnienie krwi.

Garbniki obecne w zielu nawłoci działają ściągająco, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie w układzie pokarmowym. Ponadto obecność saponin w surowcu wzmacnia działanie przeciwzapalne ziela. Z kolei flawonoidy zawarte w zielu nawłoci zmniejszają przepuszczalność naczyń włosowatych.

Nawłoć działa także odtruwająco. Flawonoidy surowca łączą się bowiem ze zbędnymi produktami przemiany materii w rozpuszczalne w wodzie związki, co ułatwia ich wydalanie z moczem.

Zastosowanie nawłoci pospolitej w fitoterapii

Właściwości lecznicze nawłoci wykorzystujemy w leczeniu stanów zapalnych dróg moczowych, kłębuszków i miedniczek nerkowych i moczowodów oraz gdy pacjent cierpi na zapalenie pęcherza moczowego. Ziele nawłoci może stanowić wsparcie kuracji przy kamicy nerkowej i skazie moczanowej. Substancje zawarte w nawłoci zmniejszają również obrzęk gruczołu krokowego.

Nawłoć pospolita może też pomagać w nieżycie żołądka i jelit, przede wszystkim hamując nadmierną fermentację jelitową. Dzięki flawonoidom możliwa jest naprawa drobnych uszkodzeń naczyń włosowatych w obrębie układu pokarmowego. Napary lub odwary z ziela nawłoci można zastosować także jako pomocniczy środek usprawniający przemianę materii, odtruwający i przeciwzapalny w chorobie gośćcowej i niektórych dermatozach.

Ziele wykorzystujemy także zewnętrznie w zakażeniach i zapaleniach jamy ustnej oraz gardła, sromu i pochwy. Mogą złagodzić swędzące wysypki, zagoić otarcia naskórka i uszkodzenia skóry. Napar z nawłoci pospolitej zastosowany na skórę przyspiesza procesy detoksykacji, usuwa stany zapalne, poprawia krążenie krwi w naczyniach włosowatych oraz powstrzymuje rozwój bakterii.

W sklepach zielarskich i aptekach możemy dostać:

• ziele nawłoci pospolitej w formie suszonego surowca;
• nalewkę z nawłoci;
• ekstrakty z nawłoci w kapsułkach i proszku;
• ekstrakty z nawłoci znajdziemy też w lekach i suplementach dedykowanych problemom układu moczowego w połączeniu z innymi ekstraktami roślinnymi (krople, kapsułki).

Nawłoć pospolita – roślina miododajna

Pszczoły bardzo chętnie pozyskują pyłek ze wszystkich gatunków nawłoci. Miód nawłociowy (zarówno z nawłoci pospolitej, jak i kanadyjskiej lub późnej) w formie płynnej jest jasnożółty do pomarańczowego i dosyć szybko krystalizuje, stając się kremowożółtym. Charakteryzuje się lekko kwaskowatym smakiem z nutą cytrynową.

Miód nawłociowy wykazuje właściwości podobne do działania rośliny. Działa moczopędnie, przeciwzapalnie i rozkurczowo na układ moczowo-płciowy. Zwiększa produkcję soków trawiennych i żółci. Polecany jest przy kamicy moczowej, w stanach zapalnych układu moczowego, przy nadciśnieniu, obrzękach, zaburzeniach w oddawaniu moczu, a także w przebiegu przerostu i zapalenia gruczołu krokowego.

Stosowanie nawłoci w medycynie – badania naukowe

Współczesna nauka zainteresowała się tym, czy zastosowanie nawłoci pospolitej w medycynie tradycyjnej da się potwierdzić badaniami. Prowadzono więc badania farmakologiczne i kliniczne na modelu zwierzęcym. Obserwacje po podaniu wodnego naparu z nawłoci szczurom pokazały znaczący wzrost diurezy oraz wydalania chlorków, sodu i potasu. 

Porównano też wyizolowany z nawłoci pospolitej lejokarpozyd, który jest związkiem moczopędnym z lekiem –  furosemidem. Okazało się, że ten glukozyd fenolowy ma tylko o 20% słabszy efekt moczopędny niż furosemid podany w dawce 6 mg/kg masy ciała szczurów.

W badaniu klinicznym z udziałem 22 zdrowych ochotników podawano 100 kropli nalewki ze świeżych roślin nawłoci. Naukowcy zaobserwowali  zwiększenie objętości moczu o 30% w grupie badanej w porównaniu do grupy kontrolnej.

Dzięki zawartości związków flawonoidowych i fenolowych wodno-alkoholowe wyciągi z nawłoci mają aktywność przeciwzapalną i przeciwwysiękową, co potwierdzono in vivo w badaniu na szczurach. Z kolei badania in vitro potwierdziły, że wodne wyciągi z nawłoci pospolitej wykazują aktywność antyoksydacyjną i przeciwrodnikową.

Ponadto okazuje się, że frakcja białkowa wodnych wyciągów z nawłoci wykazywała aktywność cytotoksyczną wobec licznych linii komórek rakowych, np.: czerniaka, raka gruczołu krokowego, raka piersi i raka drobnokomórkowego płuc – w badaniach in vitro.

Badania dowiodły, że wyciągi z nawłoci mają aktywność fungistatyczną i bakteriostatyczną, a obecne w nich saponiny zapobiegają tworzeniu się biofilmu w układzie moczowym oraz wzmagają degradację biofilmu już istniejącego. W związku z tym podawanie nawłoci może przyczynić się do hamowania rozrostu bakterii i grzybów.

Jak więc widać, współczesne wyniki badań udowodniły, że wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z nawłoci pospolitej rzeczywiście mają działanie lecznicze:

• działają moczopędnie; 
• wzmagają wydalanie mocznika, kwasu moczowego, chlorku sodu; 
• wpływają przeciwobrzękowo, rozkurczowo i przeciwzapalnie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, układu oddechowego i moczowego. 

Nawłoć pospolita – przygotowanie i dawkowanie

Napar z nawłoci 

W celu przygotowania naparu zalewamy jedną łyżkę suchych kwiatów lub ziela nawłoci jedną szklanką wrzącej wody. Odstawiamy pod przykryciem na 20 minut. Możemy pić 2–3 szklanki naparu dziennie przez minimum 2–3 tygodnie. Maksymalna dawka dzienna dla suszonej nawłoci to 6–12 g dziennie, podzielone na 3-4 porcje.

Odwar z ziela nawłoci 

Mocniejszy niż napar jest odwar. Aby go przygotować, zalewamy jedną łyżkę ziela jedną szklanką zimnej wody i doprowadzamy do zagotowania. Proces gotowania powinien trwać 5–10 minut. Następnie całość odstawiamy na 30 minut i przecedzamy. Tak przygotowany odwar z ziela nawłoci możemy pić 3–4 razy dziennie po 100–120 ml.

Nalewka i piwo nawłociowe

Możemy również wykonać nalewkę nawłociową ze 100 g świeżych kwiatów lub ziela albo 100–200 g suszu na litr alkoholu. Sporządzoną nalewkę odstawiamy na 7 dni w ciemne miejsce. Zażywa się ją po 10 ml 2–3 razy dziennie po uprzednim wymieszaniu z wodą.

100 g świeżych kwiatów nawłoci możemy także zalać 700–1000 ml wina białego i odstawić na minimum jeden miesiąc.  Jeden kieliszek takiego wina dziennie będzie pomocny przy nadciśnieniu, problemach z gruczołem krokowym i kamicy moczowej.

W infekcjach układu moczowego i kamicy moczowej oraz przy przemarznięciu lub przemoczeniu, gdy zagrożony jest pęcherz moczowy lub grozi nam przeziębienie, dobrze jest wypić gorące piwo nawłociowe. W tym celu 1/2 szklanki kwiatów lub ziela nawłoci zalewamy 500 ml gorącego piwa i parzymy pod przykryciem 10–20 minut. Pijemy po przecedzeniu. Bardzo dobrze sprawdzi się też w połączeniu z gorącą kąpielą.

Nawłoć z miodem

Jeśli wymieszamy sproszkowane ziele nawłoci z miodem, to w tej formie możemy przyjmować je cztery razy dziennie po 2–3 g.

Nawłoć pospolita – przeciwwskazania do stosowania

Nawłoć należy do surowców bezpiecznych, jednak zdarzają się przeciwwskazania do stosowania tego ziela. Przede wszystkim nie należy podawać go w przypadku obrzęków spowodowanych ostrą niewydolnością serca lub chorobami nerek. Poza tym rośliny z rodziny Asteraceae, do których należy nawłoć, mogą u osób wrażliwych powodować uczulenia objawiające się rumieniem, pokrzywką czy świądem.

Warto pamiętać, że przetwory z nawłoci wzmagają działanie syntetycznych leków moczopędnych. Mogą także potęgować działanie środków przeciwzakrzepowych.

W każdym przypadku dysfunkcji układu moczowego chorego konieczna jest zawsze najpierw konsultacja lekarska.

Nawłoć pospolita – podsumowanie

Nawłoć pospolita jako zioło bogate w składniki aktywne jest surowcem bardzo wartościowym. Mimo iż nie należy podawać go w przypadku chorób ostrych, wymagających pilnej interwencji lekarskiej, to w przypadku chorób przewlekłych jak dna moczanowa czy kamica moczowa może być wspaniałym wsparciem terapii.

Polecamy Twojej uwadze także ten artykuł: Właściwości zdrowotne oregano.

Bibliografia

1. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J., Fitoterapia i leki roślinne, PZWL, 2007.
2. Baraniak J., Kania-Dobrowolska M., Działanie moczopędne wybranych surowców roślinnych, 2019. 
3. Nikiel A., Przegląd surowców roślinnych o działaniu fotouczulającym i fototoksycznym, 2017.
4. Różański H., Bobak Ł., Trziszka  T., Znaczenie nawłoci (Solidago) w fitoterapii, 2016. 
5. Ożarowski A. i in., Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, 1982.
6. Nartowska J. Nawłoć pospolita – złocistą wędką zwana, 2021.
7. Strzelecka H., Kowalski J., Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
8. Hellwig Z., Byliny w parku i ogrodzie, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1957.