Ruszczyk kolczasty (Ruscus aceleatus) należy do tych ziół, które po latach stosowania w medycynie ludowej doczekały się zbadania i potwierdzenia właściwości swoich składników przez gremia naukowe. Jest skutecznym surowcem m.in. przy problemach żylnych, niewydolności kończyn dolnych i naczyń limfatycznych, problemach hemoroidalnych. Kiedy jeszcze warto sięgnąć po ruszczyk? Przyjrzyjmy się innym zastosowaniom oraz wynikom badań naukowych.
Ruszczyk kolczasty – obszar występowania
Rodzaj Ruscus pochodzi z regionu śródziemnomorskiego, południowego i zachodniego Europy. Obejmuje około 7 gatunków rozprzestrzenionych w całej Europie, aż do Iranu.
Ruscus aceleatus – ruszczyk kolczasty jest również znany pod angielską nazwą butcher’s broom czyli miotła rzeźnika, gdyż podobno rzeźnicy używali ciasno związanych gałązek do zamiatania resztek mięsa ze swoich wielkich rzeźnickich stołów. Włoska nazwa Pungitopo, niemiecka Mausedorn oraz polska Myszopłoch wzięła się od zabezpieczania gałązkami żywności przed myszami.
Ruszczyk kolczasty – tradycja stosowania
Nadziemne części rośliny są jadalne (jedzono młode pędy, a nasion używano jako zamiennika kawy), a z kłączy i korzenia korzysta się w tradycyjnej medycynie do łagodzenia różnych schorzeń związanych z układem krwionośnym.
Opisy stosowania ruszczyka sięgają 2 000 lat wstecz. W XX wieku zidentyfikowano główne substancje czynne odpowiedzialne za działanie prozdrowotne rośliny, czyli saponiny steroidowe: ruscogeninę i neoruscogeninę.
Preparaty ruszczyka są stosowane od 40 lat w leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej i zapalenia naczyń.
Tradycyjnie w Europie uważano, że ruszczyk kolczasty działa moczopędnie i łagodnie przeczyszczająco. W Turcji wywar z rośliny był i jest stosowany jako środek moczopędny w zapaleniach nerek i kamicy nerkowej, a wywar z jagód jako środek na brodawki i czyraki. W Palestynie ekstrakt stosuje się zewnętrznie w chorobach skóry. Z kolei w niektórych częściach Włoch jest on stosowany zewnętrznie, jako środek m.in. na brodawki, a w innych wewnętrznie na zapalenie jelita grubego i biegunki. Jest również stosowany miejscowo na stany zapalne stawów.
Ruszczyk kolczasty współcześnie
Z ruszczyka pozyskujemy wysuszone, całe lub rozdrobnione podziemne części – kłącze ruszczyka (Rusci rhizoma). Według wymogów Farmakopei VIII kłącze powinno zawierać nie mniej niż 1% sapogenin w przeliczeniu na ruskogeniny (mieszanina neoruskogeniny i ruskogeniny).
Kłącze ruszczyka zawiera saponiny sterydowe (ruscyna, ruskogenina, neoruskogenina, ruskozyd), ponadto flawonoidy, benzofuran, fitosterole (sitosterol, stigmasterol, kampesterol), nienasycone kwasy tłuszczowe, triterpeny, kumaryny, alkaloidy, olejek eteryczny, związki mineralne, żywice.
Ruscogenina i neoruscogenina zostały wyizolowane z ruszczyka i opisane w 1955-1957 roku. Działają one obkurczająco na naczynia i wenotonicznie, więc stosowane są w leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej, żylaków, hemoroidów i niedociśnieniu ortostatycznym.
Przegląd badań naukowych nad ruszczykiem kolczastym
Z badań na szczurach wiemy, że ekstrakty z ruszczyka hamują stan zapalny, ale nie wpływają na kruchość naczyń krwionośnych. Pochodne ruscogeniny hamują przepuszczalność naczyń włosowatych u królika. Nie zaobserwowano toksyczności – długotrwałe podawanie dużych dawek było dobrze tolerowane.
U zdrowych ochotników zaobserwowano 10% zmniejszenie objętości żylnej dwie godziny po podaniu ekstraktu wodno-alkoholowego z rośliny. Natomiast pacjenci z przewlekłą chorobą żylną utrzymywali stały tonus żylny i mieli lepsze opróżnianie żylne w porównaniu z placebo.
Ekstrakt z ruszczyka powoduje skurcz w naczyniach żylnych poprzez receptory adrenergiczne (uwalnia endogenną noradrenalinę z zakończeń nerwowych) oraz działając bezpośrednio na mięśnie gładkie żył. Skurcze te są większe, jeśli dodamy miejscowe ocieplenie, a mniejsze przy chłodzeniu.
Wykazano że pochodne ruscogeniny są nieaktywne wobez hialuronidazy (enzymu rozkładającego kwas hialuronowy), ale hamują aktywność elastazy (enzymu rozkładającego elastynę). Udowodniono również ich działanie przeciwobrzękowe.
Ciekawą rzeczą jest to, że ekstrakty z ruszczyka wywołują skurcz w drobnych a nie w większych naczyniach żylnych, co powoduje wypychanie krwi we właściwym kierunku. Wywołują one stan miejscowego niedotlenienia imitujący zastój krwi żylnej, co uaktywnia mechanizmy skurczowe.
W badaniach dotyczących działania przeciwbakteryjnego (8 szczepów) i przeciwgrzybiczego (5 szczepów) i w niektórych przypadkach (zwłaszcza przeciwgrzybiczo) efekty były lepsze, niż standardowo stosowanych leków (Hadzifejzovic N, Kukic-Markovic J, Petrovic S, Sokovic M, Glamoclija J, Stojkovic D, Nahrstedt A. Bioactivity of the extracts and compounds of Ruscus aculeatus L. And Ruscus hypoglossum L.).
Badano, także na szczurach, działanie przeciwzapalne i okazało się, że zwiększając dawkę można osiągnąć lepsze efekty, niż zwyczajowo stosowana dawka diclofenaku. Mechanizm działania obejmował hamowanie aktywności prostaglandyn podobnie jak w przypadku tego leku.
Ruscogenina wywiera znaczące działanie przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe: hamuje odpowiedź śródbłonka naczyń na cytokiny zapalne, hamuje adhezję limfocytów do śródbłonka. Wykazano nieznaczną aktywność neoruscogeniny w zmniejszaniu przepuszczalności komórek śródbłonka naczyń.
Kiedy warto sięgnąć po preparaty z ruszczykiem?
W poniższych przypadkach warto zastosować wyciąg z kłącza ruszczyka:
- problemy żylne, zmiany żylakowate, obrzęki kończyn dolnych (zwiększa napięcie ścian naczyń żylnych, zmniejsza wynaczynienie białek w obrzęku, zwiększa przepływ żylny i ciśnienie powracającej krwi żylnej);
- niewydolność naczyń limfatycznych;
- nadmierna przepuszczalność i kruchość naczyń krwionośnych;
- problemy hemoroidalne (łagodzi swędzenie i pieczenie);
- miażdżyca naczyń krwionośnych (wzmacnia ściany naczyń obwodowych i włosowatych, obniża stężenie cholesterolu);
- w stanach alergicznych (działa antyhistaminowo);
- zapobieganie krwawieniom i plamieniom z dróg rodnych występującym w trakcie zażywania preparatów antykoncepcyjnych;
- łagodzenie obrzęków w czasie przekwitania czy w chorobach kardiologicznych (zapobiega przenikaniu płynów z żył do otaczających je tkanek, zwiększa zdolność organizmu do ich filtracji przez nerki i wydalania z moczem – łagodne działanie moczopędne);
- kosmetyki z wyciągiem z ruszczyka polecane są na rozszerzone naczyńka krwionośne, zmniejszają zaczerwienienia, działają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie, przeciwdziałają opuchliźnie oczu i całej twarzy. Zalecane są w leczeniu teleangiektazji oraz trądziku;
- w przypadku cellulitu zmniejsza przepuszczalność naczyń, łagodzi zapalenia i zmniejsza obrzęki, pobudza mikrokrążenie, powoduje redukcję grudek tłuszczowych;
- prawdopodobnie (choć nie ma na ten temat badań) przyspieszają proces gojenia owrzodzeń żylnych.
Jak dawkować ruszczyk kolczasty?
Ogólnie zaleca się przyjmować dziennie taką ilość wyciągu z kłączy, która zawiera ok 7-11 mg ruscogenin. Dawka taka ma charakter doświadczalny i nie została poparta badaniami mierzącymi zależność stosowanej dawki i jej efektu. Jedno z pierwszych badań jakie robiono na ludziach wykazało jednak zmniejszenie objętości kończyn dolnych pacjentów chorujących na przewlekłą chorobę żylną przy zastosowaniu ruskogenin w ilości 4,5 mg na dobę, w porównaniu z placebo.
W modelu zwierzęcym wykazano, że ruskogenina i neoruskogenina wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego i między 3 a 8 godziną osiągają we krwi stężenie szczytowe, które bardzo wolno spada w ciągu 48 godzin. Sugeruje to, że wyciąg ten wystarczy podawać raz dziennie. Nie przeprowadzono jednak takich badań farmakokinetycznych u ludzi.
Działania niepożądane i przeciwwskazania
Jeśli chodzi o działania uboczne to przy stosowaniu preparatów zawierających wyciąg z ruszczyka, można zaobserwować zwiększone pocenie się. Sporadycznie mogą pojawić się dolegliwości żołądkowe i nudności o niewielkim nasileniu (po podaniu doustnym).
Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z ruszczyka jest nadciśnienie tętnicze oraz przerost prostaty. Nie ma wystarczających informacji o przeciwwskazaniach w stosowaniu ruszczyka u dzieci oraz ciężarnych i karmiących kobiet, ale jak zwykle w tych przypadkach wskazana jest ostrożność.
Gotowe preparaty z ruszczyka są dostępne w handlu jako leki i suplementy diety. Najlepiej szukać standaryzowanych ekstraktów z określoną ilością ruskogeniny.
Ekstrakty z ruszczyka są łączone np. z hesperydyną i witaminą C, inny preparat łączy zalety wyciągu z ruszczyka z wyciągiem z kasztanowca, co wzmacnia jego działanie. Wyciąg z kasztanowca zawiera escynę, która hamuje hialuronidazę. Hialuronidaza rozkłada kwas hialuronowy i jej zahamowanie dodatkowo wzmacnia efekt chroniący ścianę naczyń krwionośnych i jej otoczenie.
Preparaty z ruszczyka do samodzielnego wykonania
Preparaty, które możemy sami sobie przyrządzić, aby korzystać z właściwości tego zioła to nalewka i odwar.
- Nalewka: bierzemy na przykład 1 część surowca, czyli kłącza ruszczyka i zalewamy ją 10 częściami alkoholu 55-60%. Macerujemy przez 7 dni i filtrujemy. Zażywać możemy w ilości około 5 ml dwa razy dziennie.
- Odwar: bierzemy 1 łyżkę suszonych kłączy, zwilżamy spirytusem i po 5 minutach zalewamy szklanką wody, doprowadzamy do zagotowania i odstawiamy na 40 min. Po przecedzeniu dzielimy na 3-4 części i wypijamy w ciągu dnia.
Zewnętrznie stosujemy wyciągi z ruszczyka w maściach i żelach, same i połączone z innymi ziołami (np. kasztanowiec czy oczar).
Ruszczyk to dobrze zbadane zioło, które udowodniło swą skuteczność w badaniach i warto go stosować.
Bibliografia:
- Milena Masullo, Cosimo Pizza, Sonia Piacente „Ruscus Genus: A Rich Source of Bioactive Steroidal Saponins”
- Jerzy Chudek, Damian Ziaja „Wyciąg z ruszczyka kalczastego w leczeniu przewlekłej choroby żylnej”
