Sylimaryna na pomoc wątrobie!

Sylimaryna to wyciąg z suszonych nasion i owoców ostropestu plamistego. Ostropest stosowany jest w europejskiej medycynie od pierwszego wieku naszej ery. Sylimaryna wykazuje pozytywne działanie w leczeniu wspomagającym w większości postaci chorób wątroby, w tym marskości i uszkodzeniu wątroby spowodowanych nadużywaniem alkoholu. Olej z ostropestu zawierający 1% sylimaryny stosowany jest w kosmetyce. W artykule omówione zostały również inne właściwości sylimaryny i jej zastosowanie zarówno w lecznictwie, jak i w przemyśle spożywczym, kosmetyce oraz weterynarii.

aktualizacja: 10’2023

Sylimaryna, jak wspomniałam powyżej, jest wyciągiem z suszonych nasion i owoców ostropestu plamistego (łac. Sylibum marianum, ang. Lady’s Milk; franc. Chardon-Marie; niem. Mariendistel; ros. Rastoropsza piatnistaja). Ostropest plamisty stosowany jest w europejskiej medycynie od pierwszego wieku naszej ery. Roślina pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego skąd rozprzestrzeniła się na całą Europę, a potem na inne kontynenty. 

Historia stosowania ostropestu plamistego 

Nazwa ostropestu wiąże się z charakterystycznymi białymi plamami występującymi na jego liściach. 

Składniki lecznicze kumulują się w suchej owocni i w łupinie nasiennej ostropestu, stąd surowcem leczniczym jest owoc ostropestu czyli Fructus Silybi mariani. 

O leczniczych właściwościach ostropestu wspominał grecki lekarz i botanik Dioscorides (40–90 p.n.e.), który zalecał go jako lekarstwo na ukąszenia węży. XVI-wieczny angielski zielarz Nicholas Culpeper polecał ostropest plamisty na żółtaczkę i wydalanie kamieni. 

Już w XIX wieku niemiecki naukowiec Johannes Gottfried Rademacher wykazał, że ekstrakty lub „nalewki” z nasion ostropestu plamistego są korzystne w leczeniu pacjentów z chorobami wątroby. Chociaż sylimaryna jest czasami uważana za część tradycyjnej medycyny chińskiej (TCM), inne osty – takie jak Da Ji i Xiao Ji, są częściej cytowane w starożytnych chińskich tekstach medycznych, takich jak Bencao Gangmu (chińska farmakopea). Ponadto Da Ji i Xiao Ji mają inny skład chemiczny niż sylimaryna, która składa się głównie z flawonolignanów. 

Ostropest plamisty jest znany w Chinach jako Shui Fei Ji, ale nie jest cytowany w Shen Nong Ben Cao Jing, najwcześniejszej chińskiej księdze o rolnictwie i o ziołach leczniczych spisanej między 200 a 250 p.n.e. Zatem stosowanie ostropestu wywodzi się ze starożytnych europejskich praktyk leczniczych.

Sylimaryna została po raz pierwszy wyizolowana w 1968 r. przez niemieckich naukowców z Uniwersytetu w Monachium. Następnie opisana i opatentowana przez niemieckiego producenta leków ziołowych Madaus jako swoista terapia „przeciwko chorobom wątroby”.

Czym jest sylimaryna?

Sylimaryna czyli ekstrakt z ostropestu plamistego jest mieszaniną związków. Są to:

1. flawonolignany – głównie sylibinina (inaczej sylibina) – 50-60%, sylichrystyna – około 20%, sylidianina – około 10%, izosylibinina – około 5%. 
2. flawonoidy (taksyfolina, kwercetyna),
3. polifenole. 

Materiał zapasowy owocu (czyli środek) zawiera głównie tłuszcz (30%), białko (24%) oraz węglowodany, witaminy, sole mineralne, śluzy i fitosterole. W tłuszczu (oleju) dominuje kwas linolenowy (około 53%), należący do niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Wśród kwasów nasyconych przeważa kwas palmitynowy (8,5%). Olej zawiera też sporą ilość witaminy E. Podstawowym aminokwasem białka sylimaryny jest kwas glutaminowy (18,2%).

Jedząc cały zmielony nieodtłuszczony owoc dostarczymy organizmowi kwasy tłuszczowe, witaminę E, białka oraz tyle sylimaryny, ile będą w stanie wyekstrahować nasze własne soki trawienne – nie będzie to duża ilość, ale profilaktycznie w zupełności wystarczy. 

W leczeniu używamy standaryzowanych ekstraktów sylimaryny w odpowiednich dawkach.

Sylimaryna jest słabo rozpuszczalna w wodzie, więc po spożyciu tylko w 20-50% wchłania się z przewodu pokarmowego osiągając maksymalny poziom we krwi po 2-4 godzinach. Okres jej półtrwania w osoczu wynosi około 6 godzin. Mniej więcej 3-7% jest wydalane z moczem, a reszta podlega krążeniu wątrobowo-jelitowemu. Oznacza to, że nie wydala się od razu, tylko część (20-40%) jest odzyskiwana w jelicie, a reszta wydalana z kałem. Z tego wynika, że biorąc kolejną dawkę sylimaryny w ciągu trwania terapii będziemy zwiększać dostępność i stężenie leku.

Czy olej z ostropestu zawiera sylimarynę?

Olej z ostropestu tłoczony na zimno jest bardzo zdrowy, ale nie zawiera praktycznie sylimaryny. Mógłby zawierać ją wtedy, gdyby był ekstrahowany rozpuszczalnikami, np. etanolem, ale takiego nie konsumujemy.

Właściwości cytoprotekcyjne sylimaryny

Istnieje przypuszczenie, że sylimaryna stymuluje RNA komórek wątroby, co skutkuje wzrostem produkcji białek w hepatocytach. Stabilizuje też komórki tuczne oraz działa ochronnie przy promieniowaniu, które powoduje zahamowanie syntezy wątrobowego i śledzionowego DNA i RNA.

Właściwości przeciwutleniające sylimaryny

Reaktywne formy tlenu (RFT) powstają w naszym organizmie naturalnie w wyniku metabolizmu różnych substancji. Do usuwania ich mamy endogenne (produkowane w organizmie) przeciwutleniacze. Jednakże kiedy narażamy się na działanie toksyn (np. alkoholu czy leków hepatotoksycznych) lub występuje intensywne utlenianie wolnych kwasów tłuszczowych (np. w insulinooporności), poziom RFT może być zbyt wysoki i powstaje tzw. stres oksydacyjny. Jest to stan związany z patogenezą różnych chorób, w tym zwłóknienia wątroby. 

Stwierdzono, że sylibinina jest silnym wychwytywaczem RFT, może też zwiększać wytwarzanie glutationu (naszego wewnętrznego zmiatacza wolnych rodników) przez zwiększenie dostępności cysteiny, indukowanie syntezy cysteiny, i jednoczesne hamowanie jej katabolizmu do tauryny. 

Sylimaryna stabilizuje też błony komórkowe hamując utlenianie lipidów. Hamuje wydzielanie cytokin prozapalnych oraz jest w stanie zmniejszyć przenikanie toksyn (w tym grzybowych) do komórki poprzez blokowanie transporterów wychwytu jonów na powierzchni hepatocytów.

Hamowanie przez sylimarynę mediatorów stanu zapalnego może pomagać chorym, u których przewlekłe zapalenie prowadzi do postępującego zwłóknienia wątroby i rozwoju marskości tego narządu.

Właściwości antyoksydacyjne sylimaryny wydają się też być powodem tego, że w niektórych badaniach na zwierzętach zauważono wpływ ochronny sylimaryny na nerki, zmniejszający ich uszkodzenie pod wpływem leków bądź w wyniku cukrzycy.

To może Cię zainteresować: Pięciornik kurze ziele na problemy jelitowe i stany zapalne.

Efekty przeciwwłóknieniowe

Włóknienie wątroby wiąże się z aktywacją jej komórek gwiaździstych i odkładaniem się włókien kolagenowych. W badaniach in vitro wykazano, że sylimaryna hamuje ten proces, udało się potwierdzić to także w modelu zwierzęcym. Nie przeprowadzano badań na ludziach.

Modulacja oporności na insulinę

W badaniu na szczurach stwierdzono, że sylibinina łagodziła insulinooporność zmniejszając otyłość trzewną, nasilając lipolizę i hamując glukoneogenezę. Wykazano też, że sylimaryna obniża podwyższony poziom glukozy we krwi i hemoglobiny glikowanej u pacjentów z cukrzycą. Velussi i wsp. wyliczyli że sylimaryna podawana w ilości 600 mg/dobę przez 12 miesięcy bezpośrednio wzmacnia endogenną i egzogenną wrażliwość na insulinę.

Efekty kliniczne stosowania sylimaryny

Alkoholowe stłuszczenie i marskość wątroby

Analizując badania dotyczące pacjentów z alkoholowym stłuszczeniem wątroby i marskością tego narządu obserwowano zmniejszenie śmiertelności z przyczyn wątrobowych w grupie przyjmującej sylimarynę. Nie są to mocne dane i postuluje się więcej badań. Zauważyć należy, że pacjenci w tych badaniach byli w różnym stadium choroby, a sylimaryna prawdopodobnie nie potrafi cofnąć zmian włóknieniowych, za to spowalnia ich powstawanie. Dlatego im szybciej wdroży się leczenie, tym lepsze rokowania. Zauważono również, że pacjenci, którzy przyjmowali wyciągi z ostropestu, rzadziej wymagali pobytu w szpitalu z powodu powikłań choroby.

W badaniach klinicznych sylimaryna obniżała podwyższone poziomy enzymów wątrobowych: aminotransferazy asparaginianowej (AST) oraz aminotransferazy alaninowej (ALT). Wykazano również poprawę parametrów stresu oksydacyjnego, zmniejszenie stanu zapalnego, spadek peroksydacji lipidów, zmniejszenie insulinooporności, zmniejszenie poziomu glikozylowanej hemoglobiny i spadek zapotrzebowania na insulinę.

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby (NAFLD)

Niealkoholowe stłuszczenie wątroby (NAFLD) jest ogólnoświatowym problemem zdrowotnym związanym często z insulinoopornością, otyłością, cukrzycą typu 2 i dyslipidemią. Zaczyna się od łagodnego nagromadzenia tłuszczu poprzez stłuszczenie wątroby do stanu zapalnego, który może prowadzić do postępującego włóknienia i marskości narządu.

Leczenie obejmuje przede wszystkim zmianę stylu życia, czyli modyfikację diety i zwiększenie aktywności fizycznej. Stres oksydacyjny uważany jest za kluczowy w progresji choroby i z tego powodu sugeruje się leczenie środkami będącymi zmiataczami wolnych rodników. Prowadzono próby z witaminą E, ale skuteczna była tylko podawana w dużej dawce i przez długi okres czasu, co budziło obawy o bezpieczeństwo pacjentów. W badaniu wykazano, że skuteczność leczenia dodatkiem sylimaryny (bądź preparatu sylimaryny + witamina E), jako uzupełnienie zmian dietetycznych, była wyższa niż sama dieta.

Przeciętnie badania były prowadzone na dawkach 420 mg sylimaryny, jednak wykonano też badanie (po uprzednim sprawdzeniu, że dawka ta jest bezpieczna) na dawce 2100 mg/dobę u pacjentów z niealkoholowym stłuszczeniowym zapaleniem wątroby (NASH) i odnotowano poprawę w zakresie włóknienia oraz zmniejszenie wskaźników włóknienia, choć nie były to zmiany istotne statystycznie. 

Sylimaryna w zatruciach grzybami

Nie da się zaplanować badań na ludziach dotyczących wpływu sylimaryny na zatrucia amatoksyną z grzybów (nieetyczne). Liczne dowody kliniczne wykazały natomiast, że jak najwcześniejsze podanie pozajelitowe preparatu opartego na sylibilinie może być rozważane jako terapia w zatruciach. Kluczowe w tym przypadku jest szybkie rozpoczęcie terapii dożylnej.

Uszkodzenie wątroby wywołane lekami

Uszkodzenie wątroby wywołane lekami jest nadal najczęstszą przyczyną ostrej niewydolności wątroby w społeczeństwach zachodnich. Hepatotoksyczność może wymagać przerwania leczenia lub dostosowania dawki.

W kilku badaniach oceniano skuteczność sylimaryny w zapobieganiu temu zjawisku. Niedawna metaanaliza wykazała, że profilaktyczna terapia sylimaryną przyczyniła się do zauważalnego zmniejszenia ryzyka rozwoju uszkodzenia wątroby po leczeniu lekami przeciwgruźliczymi. Ponadto sylimaryna znacząco poprawiała czynność wątroby, mierzoną obniżeniem poziomu ALT, ASPAT i fosfatazy alkalicznej u pacjentów otrzymujących te leki.

Leki stosowane w chemioterapii raka są bardzo często związane z uszkodzeniami wątroby. W badaniu przeprowadzonym w Chinach pacjenci z ostrą białaczką limfoblastyczną lub ostrą białaczką szpikową poddawani chemioterapii otrzymywali preparat zawierający sylimarynę (420 mg/dobę) plus lek lub sam lek. Większy odsetek biorców sylimaryny miał łagodne zmiany, albo brak uszkodzeń wątroby. Zapobieganie i leczenie choroby wątroby wywołanej chemioterapią preparatami na bazie sylimaryny oceniano również w dwóch badaniach pilotażowych u dzieci i młodzieży z ostrą białaczką limfoblastyczną. Pozytywne wyniki uzyskano z leczeniem sylimaryną w celu poprawy profili enzymów wątrobowych, dostarczając wstępnych dowodów, że pomimo ograniczeń badania sylimaryna może być bezpiecznym i skutecznym środkiem wspomagającym leczenie pacjentów otrzymujących chemioterapię.

Sylimaryna w leczeniu wspomagającym u pacjentów z ostrym lub przewlekłym zapaleniem wątroby

Badania sugerują, że sylimaryna może odgrywać rolę jako leczenie wspomagające u pacjentów z ostrym lub przewlekłym zapaleniem wątroby.

Należy zauważyć, że sylimaryna jest zatwierdzona do wspomagania wątroby, a nie do leczenia wirusowego zapalenia wątroby. Jednakże w badaniach zauważono, że pacjenci, którzy brali sylimarynę przed rozpoczęciem leczenia farmakologicznego WZW typu C mieli wolniejszy postęp choroby (zmniejszenie włóknienia).

W innym badaniu do standardowej terapii dołożono niektórym pacjentom sylimarynę lub preparat witaminowy i zauważono poprawę objawów, takich jak zmęczenie, utrata wagi i wymioty. Preparat sylimaryny (140 mg/trzy razy dziennie) został również oceniony w 8-tygodniowym randomizowanym, kontrolowanym placebo badaniu z udziałem egipskich pacjentów z objawami ostrego wirusowego zapalenia wątroby. W porównaniu z otrzymującymi placebo, osoby otrzymujące sylimarynę miały znacznie szybsze ustąpienie objawów zatrzymania żółci w postaci ciemnego moczu, żółtaczki i żółtaczki twardówki, a także znaczące zmniejszenie stężenia bilirubiny pośredniej w 56 dniu. Nie stwierdzono istotnych różnic międzygrupowych w zakresie zmian innych wskaźników uszkodzenia wątrobowokomórkowego.

Czyste związki ekstrahowane z sylimaryny zostały przebadane w liniach komórkowych zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu C . Polyak i wsp. wykazali, że sylimaryna hamuje replikację zakaźnego szczepu HCV genotypu 2a (JFH1) w hodowlach komórek wątrobiaka. Badania kliniczne były jednak niejednoznaczne. W badaniach klinicznych nad chorymi z HCV stosuje się pochodną sylibininy we wlewach dożylnych.

Toksyczność i bezpieczeństwo sylimaryny

W badaniach klinicznych sylimaryna była stosowana przez okres do 4 lat w dawce do 420 mg/dobę (zalecana dawka) i do 48 tygodni w dawce 2100 mg/dobę.

Ogólnie sylimaryna i sylibinina są dobrze tolerowane, a zgłaszane są jedynie niewielkie zdarzenia niepożądane z częstotliwością bliską placebo. 

W badaniach kontrolowanych placebo, obejmujących łącznie prawie 600 pacjentów, odsetek pacjentów przerywających leczenie z powodu zdarzeń niepożądanych był bardzo mały (0,68%) i podobny do placebo (0,67%). Najczęściej zgłaszanymi zdarzeniami niepożądanymi w tych badaniach były bóle głowy i świąd, które występowały u mniej niż 1,5% pacjentów. W badaniach otwartych, w których wzięło udział łącznie ponad 3500 pacjentów, najczęściej zgłaszane były zdarzenia niepożądane ze strony przewodu pokarmowego (biegunka, niestrawność, nieregularne stolce i nudności), jednak wszystkie one wystąpiły u mniej niż 0,25% pacjentów.

W przypadku opisów zdarzeń niepożądanych nie odnotowano zgonów i uznano tylko jedno poważne zdarzenie niepożądane, prawdopodobnie związane z sylimaryną. W tym przypadku 57-letnia kobieta wymagała hospitalizacji po wystąpieniu przerywanej potliwości, nudności, bólu kolkowego, biegunki, wymiotów, osłabienia i zapaści. 

U pacjentów przyjmujących preparaty z ostropestu odnotowano również łagodne działanie przeczyszczające. Odnotowano rzadkie doniesienia o reakcjach anafilaktycznych u pacjentów przyjmujących ostropest plamisty – u jednego pacjenta otrzymującego standaryzowany preparat i u jednej osoby, która spożyła herbatę przygotowaną z nasion ostropestu (preparat niestandaryzowany). Dlatego zaleca się ostrożność u pacjentów ze znaną wrażliwością na rośliny z rodziny Asteraceae / Compositae.

Jak wygląda sprawa interakcji sylimaryny z lekami?

Nasza wiedza w tym zakresie jest niepełna. Pacjentom przyjmującym sylimarynę razem z substratami enzymu CYP450 należy doradzić, aby obserwowali oznaki interakcji. Mało wskazuje, że takich interakcji należy się spodziewać. Wiedząc natomiast, że sylimaryna obniża podwyższony poziom glukozy i hemoglobiny A1c, to czysto teoretycznie mogłaby wystąpić hipoglikemia u osób biorących leki przeciwcukrzycowe. Nie ma na to jednak dowodów klinicznych. Inne teoretyczne reakcje (badania laboratoryjne i na zwierzętach) to reakcje z lekami hormonalnymi (estrogeny) i statynami (lekami obniżającymi poziom cholesterolu).

Sylimaryna – podsumowanie

1. Sylimaryna wykazuje pozytywne działanie w leczeniu wspomagającym w większości postaci chorób wątroby, w tym marskości i uszkodzeniu wątroby spowodowanych nadużywaniem alkoholu.
2. Wywiera działanie przeciwutleniające, działając jako zmiatacz wolnych rodników, które są związane z uszkodzeniem komórek prowadzącym do zwłóknienia i marskości wątroby;
3. Sylimaryna chroni, zmniejszając stres oksydacyjny i wynikającą z niego cytotoksyczność, nienaruszone komórki wątroby lub komórki, które nie zostały jeszcze nieodwracalnie uszkodzone, a zatem można je uznać za hepatoprotekcyjne. Efekt ten był widoczny w badaniu pacjentów z cukrzycą i łagodną marskością wątroby. Sylimaryna zmniejszała w tym przypadku objawy zaburzeń czynności wątroby i poprawiała kontrolę glikemii. Dlatego, chociaż sylimaryna może wspierać funkcjonowanie wątroby, nawet w bardziej zaawansowanych stadiach stłuszczenia wątroby, dla osiągnięcia maksymalnych korzyści leczenie sylimaryną należy rozpocząć jak najwcześniej, gdy potencjał wątroby jest nadal wysoki, a najlepsze efekty można osiągnąć po usunięciu stresu oksydacyjnego, będącego przyczyną cytotoksyczności.

Dodatkowe zastosowania sylimaryny

1. Olej z ostropestu zawierający 1% sylimaryny stosowany jest w kosmetyce (otrzymywany w procesie ekstrakcji, a nie pierwszego tłoczenia) w celu zmniejszenia zaczerwienienia, rozjaśniania cery oraz poprawiania zdolności regeneracyjnych skóry.
2. Białko ostropestu z odpadów produkcyjnych może służyć do produkcji peptydów mających zdolność hamowania mikroorganizmów – zamiennik konserwantów w kosmetyce.
3. Dodawanie owoców ostropestu do pieczywa mogłoby stanowić codzienne wsparcie dla wątroby.
4. Olej z ostropestu zawiera dużo witaminy E, więc może służyć jako dodatek do innych olejów w celu zapobiegania ich utlenianiu.
5. Produkt uboczny produkcji sylimaryny czyli obłuszczone niełupki stanowią wartościowy dodatek do pasz.
6. Odwar z owoców ostropestu podawano zwierzętom w zatruciach związkami toksycznymi, w chorobach wątroby, nerek i pęcherza moczowego, w krwawieniach z układu pokarmowego, niestrawności i braku łaknienia.
7. Owoce ostropestu, zmielone razem z owocami kminku i korą kruszyny dodawano do karmy zwierząt przy zaparciach.
8. Pszczelarze uważają plantacje ostropestu za dobry pożytek dla pszczół.

Bibliografia

1. Anton Gillessen, Hartmut HJ Schmidt „Silymarin as Supportive Treatment in Liver Diseases: A Narrative Review”.
2. Nancy Vargas-Mendoza, Eduardo Madrigal-Santillan, Angel Morales-Gonzalez. Jaime Esquivel-Soto, Cesar Esquivel-Chirino, Manuel Garcia-Luna y Gonzalez-Rubio, Juan A Gayosso-de-Lucio, Jose A Morales-Gonzalez „Ochronne działanie na wątrobę sylimaryny”.
3. Sheng Zhong, Yuxiang Fan, Qi Yan, Xingyu Fan, Bo Wu, Yujuan Han, Ying Zhang, Yong Chen, Huimao Zhang, Jungi Niu „The therapeutic effect of silymarin in the treatment of nonalcoholic fatty disease.
4. Stephen J. Polyak, Peter Ferenci, Jean-Michel Pawlotsky „Hepatoprotective and Antiviral Functions of Silymarin Components in HCV Infection”.
5. Jadwiga Andrzejewska, Katarzyna Sadowska „Ostropest plamisty – roślina nie tylko lecznicza”.
6. „Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy pod redakcją doc. dr hab. Aleksandra Ożarowskiego”.
7. Ożarowski A. Jaroniewski W. „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”.