Witamina A (rozpuszczalna w tłuszczach) jest nam niezbędna w okresie wzrostu. Jej zwiększone wykorzystanie przez organizm obserwujemy podczas gorączki, przy nadczynności tarczycy, przewlekłych zakażeniach, stresie, czy przy zabiegach operacyjnych. Kiedy jeszcze? Dowiedzmy się, kiedy powinniśmy uzupełniać niedobory witaminy A i które leki upośledzają jej wchłanianie. Czym objawia się niedobór, ale również, jakie są skutki przedawkowania!

[aktualizacja: 07’2020]

Budowa i historia odkrycia witaminy A

Termin „witamina A” odnosi się do wielu związków wykazujących aktywność retinolu. Retinol to długołańcuchowy alkohol, stanowiący podstawową formę tej witaminy. W wyniku utleniania retinolu powstaje druga forma, czyli aldehyd retinowy – retinal. Najbardziej utleniona forma retinolu to kwas retinowy, który występuje w postaci trzech izomerów geometrycznych. Jest to  kwas całkowicie trans (all-trans), 9-cis i 13-cis retinowy. Niektóre z metabolitów retinolu posiadają różne funkcje biologiczne, jak np. 11-cis retinal – niezbędny do prawidłowego widzenia, a retro-retinoidy biorą udział w immunologicznej funkcji limfocytów. Jednak to kwas retinowy jest najbardziej aktywną formą, wpływającą na proliferację i różnicowanie się komórek poprzez regulację odpowiednich genów.

Witamina A została odkryta i zdefiniowana chemicznie w 1931 roku, a od 1947 wytwarza się ją przemysłowo. Już w roku 1909 jeden z naukowców – W. Stepp zauważył, że nie da się utrzymać przy życiu myszy żywionych mieszanką, która zawiera niezbędne składniki, ale pozbawioną tłuszczu. Dodatek obojętnych tłuszczów nie poprawił sytuacji. Podobne obserwacje poczynił  w roku 2012 kolejny naukowiec – Hopkins. Obaj doszli do wniosku, że istnieje jakaś substancja rozpuszczalna w tłuszczach, której brak powoduje objawy chorobowe: zahamowanie wzrostu, ale przede wszystkim patologiczne zmiany spojówek oka – kseroftalmię.

Wcześniej, bo w roku 1986, z Japonii popłynął od tamtejszego okulisty komunikat o epidemii kseroftalmii wśród japońskich dzieci mieszkających w środkowych regionach kraju, gdzie przeważała uboga dieta roślinna. Problemu tego nie zanotowano wśród dzieci z wybrzeża, jedzących ryby. Te i podobne doniesienia przybliżały odkrycie nieznanej jeszcze substancji. Stwierdzano, że mleko, masło, a zwłaszcza tran są jej najlepszymi źródłami, bo poprawiają stan chorych.

Już w starożytnym Egipcie, Grecji  oraz Rzymie znano objawy awitaminozy A pod nazwą „kurzej ślepoty”. W roku 1919 Steenbock odkrył, że dodanie do diety świeżych zielonych roślin również usuwa objawy awitaminozy. Moore w roku 1930 zauważył, że zawartość witaminy A w wątrobie u szczurów na diecie jej pozbawionej wzrasta gwałtownie po dodaniu do jedzenia karotenoidów. W tym samym czasie Karrer (1931r.) wyodrębnił czystą witaminę A (retinol) z tranu i zajął się badaniem jej budowy.

Możliwości pozyskiwania witaminy A z pożywienia

1. Witamina A w produktach roślinnych

W produktach roślinnych źródłem witaminy A jest barwnik beta-karoten. Zawiera go m.in. marchew, szpinak, czerwona papryka sałata, brokuły, dynia, melony, brzoskwinie, arbuz. Jest to dla nas prowitamina A, bowiem w organizmie ludzkim zachodzi jej przemiana do właściwej witaminy.

Autor zdjęcia: Ewa Michalska

Ciekawostka: Nie wszystkie zwierzęta zmieniają karotenoidy w witaminę A w równym stopniu. Proces ten przebiega lepiej u szczurów, słabiej u kurcząt, królików, gołębi czy bydła, u kotów praktycznie tej zamiany nie ma. Być może zwierzęta mięsożerne pozyskują jej na tyle dużo z żywności, że nie potrzebują innej drogi przemiany.

Beta-karoten ulega w jelicie cienkim przemianie w retinal (następnie w retinol) lub w niewielkiej części w kwas retinowy. Część jest przenoszona do limfy w postaci chylomikronów a niewielki procent przemiany w aktywną postać witaminy A odbywa się w wątrobie. Sam beta-karoten ma również swoje funkcje biologiczne. Jest skutecznym neutralizatorem wolnych rodników, naturalnym przeciwutleniaczem, dodatnio wpływa na pracę układu immunologicznego, wykazuje właściwości fotoprotekcyjne.

Wchłanialność beta-karotenu nie jest wysoka, średnio wchłania się w około 30%. Do prawidłowego wchłaniania konieczna jest obecność tłuszczu i żółci.

Proces gotowania nie powoduje dużych strat beta-karotenu, przyczynia się do zwiększenia dostępności (oczywiście nie przesadnie długie gotowanie) poprzez uwolnienie go z połączeń, w jakich występuje w komórkach roślinnych. Dostępność zwiększa też krojenie, czy dodatek tłuszczów. Sam proces przemiany w witaminę A ma wydajność na poziomie około 50%. Praktycznie nie jest możliwe przedawkowanie witaminy A ze źródeł roślinnych.

2. Witamina A w produktach pochodzenia zwierzęcego

Z produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego pozyskujemy tzw. estry retinylowe. Są one hydrolizowane w jelicie i uzyskujemy wolny retinol oraz odpowiednie dla estru kwasy tłuszczowe, takie jak palmitynowy czy stearynowy. Aby reakcja hydrolizy estrów doszła do skutku, wymagana jest obecność soli kwasów żółciowych, które aktywują odpowiednie enzymy soku trzustkowego. Po hydrolizie retinol jest wchłaniany przez enterocyty.

Wydajność wchłaniania estrów retinylu wynosi około 80%. Witamina E chroni witaminę A przed utlenieniem, poprawia magazynowanie w wątrobie i zmniejsza jej toksyczność.

Jak więc widać, nie powinniśmy mieć większych problemów z pozyskaniem witaminy A z jedzenia w przypadku prostej, zdrowej diety. Są nawet pokarmy, które zawierają jej aż nadto, na przykład wątróbka (może zawierać 250 000 IU na 100 g; najwięcej u zwierząt polarnych np. niedźwiedzia polarnego).

Skąd mogą brać się niedobory witaminy A? 

Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę A występuje u noworodków, u dzieci z nawracającymi infekcjami, a także u kobiet w ciąży i karmiących.

Witamina A jest nam niezbędna w okresie wzrostu.

Zwiększone wykorzystanie witaminy A przez organizm widzimy podczas gorączki, przy nadczynności tarczycy, przewlekłych zakażeniach, stresie, czy przy zabiegach operacyjnych.

Niedobory witaminy trzeba uzupełniać w chorobach, takich jak:

  • HIV/AIDS,
  • odra, ospa,
  • nawracające infekcje,
  • choroby wyniszczające organizm (m.in.: nowotworowe, bulimia, anoreksja),
  • choroby wątroby (marskość wątroby, wirusowe zapalenie wątroby, stłuszczenie wątroby)

Należy wiedzieć i pamiętać, że ilość witaminy A w organizmie zmniejsza się, gdy palimy papierosy i nadużywamy alkoholu.

Ze złym wchłanianiem witaminy A będziemy mieli do czynienia podczas przewlekłej biegunki, przy chorobie Leśniowskiego-Crohna, pasożytniczych chorobach jelit, mukowiscydozie, niedrożności dróg żółciowych, zapaleniu trzustki czy celiakii.

UWAGA! U osób mających niedobory cynku mamy do czynienia z nieprawidłowym metabolizmem witaminy A, bowiem cynk jest kofaktorem w reakcjach przemian metabolicznych witaminy oraz jest niezbędny do syntezy białka transportującego witaminę A w organizmie.

Warto też wiedzieć, że istnieją leki upośledzające wchłanianie witaminy A. Są to między innymi:

  • leki zobojętniające kwas solny,
  • leki przeciwdrgawkowe,
  • barbiturany,
  • bleomycyna,
  • kolchicyna,
  • kolestypol, 
  • neomycyna,
  • orlistat,
  • olej parafinowy,
  • leki stosowane w chemioterapii nowotworów,
  • leki indukujące niedobór cynku.

Spójrzmy na objawy niedoboru witaminy A

Ogólne i podobne do wielu awitaminoz objawy niedoboru witaminy A to uczucie zmęczenia, utrata apetytu i zmniejszona odporność.

Przyjrzyjmy się innym objawom niedoboru witaminy A:

  1. Mogą pojawić się trudności w przystosowaniu oka do prawidłowego widzenia przy zmianie oświetlenia jasno/ciemno. Zaburzone jest widzenie o zmierzchu, czy przy niskim natężeniu światła, odczuwamy suchość gałki ocznej. Poważniejsze stany to kseroftalmia (wysychanie spojówki i gruczołu łzowego), keratomalacja (owrzodzenie rogówki), utrata wzroku.
  2. Niedobór witaminy A może spowodować wystąpienie anemii niedobarwliwej, opornej na leczenie żelazem (upośledzone wykorzystanie żelaza).
  3. U mężczyzn obserwuje się upośledzenie syntezy testosteronu, upośledzenie spermatogenzy, zmniejszenie płodności.
  4. Skóra staje się sucha, złuszczająca się i pomarszczona, paznokcie suche i łamliwe, włosy mogą przedwcześnie siwieć.
  5. U dzieci i nastolatków pojawić się mogą problemy ze wzrostem kości i tworzeniem się zębiny.
  6. Wzrasta ryzyko rozwoju nowotworów zwłaszcza sutka, krtani, płuc, żołądka, jelit, prostaty, przełyku.
  7. Wzrasta podatność na uszkodzenie słuchu.
  8. W układzie oddechowym zmniejsza się usuwanie śluzu przez system transportu śluzowo-rzęskowego, co może przyczynić się do częstszych zakażeń dróg oddechowych, zapalenia oskrzeli i płuc; możliwe są metaplasyczne zmiany błony śluzowej dróg oddechowych.
  9. Zaczynamy odczuwać problemy z błonami śluzowymi: są suche, następuje ich keratynizacja, może wystąpić zaburzenie węchu i smaku, pojawiają się zapalenia dziąseł i jamy ustnej, może wystąpić zanik nabłonka jelit (bezsoczność, biegunka, zaburzone wchłanianie).
  10. Przy braku witaminy A następuje zaburzenie mechanizmu sprzężenia zwrotnego wydzielania hormonów tarczycy indukowanego przez komórki syntetyzujące TSH – możliwa nadczynność tarczycy.

Czy i kiedy suplementować witaminę A?

Witamina A należy do tych witamin, których niedobór jest równie szkodliwy jak nadmiar.

UWAGA!!! Nie zaleca się suplementacji, jeśli nie mamy do czynienia z niedoborem, zwłaszcza wysokimi dawkami.

Skutki przedawkowania witaminy A

Dłuższe przyjmowanie wysokich dawek (dzieci 18 tys.- 60 tys. IU/d, dorośli 50 tys. do 100 tys. IU/dzień) powoduje:

  • zgrubienie i wysuszenie skóry,
  • utratę apetytu,
  • pękanie warg i zajady,
  • wypadanie włosów,
  • powiększenie wątroby,
  • hiperkalcemię,
  • ból kości i stawów,
  • zmniejszenie mineralnej gęstości kości,
  • zwiększone ryzyko złamania biodra,
  • światłowstręt,
  • powiększenie śledziony,
  • zaburzenia wzrostu,
  • nadciśnienie wewnątrzczaszkowe.

Warto wiedzieć, że Istnieją osoby bardziej wrażliwe na działanie witaminy A, trzeba więc uważać!

Interakcje witaminy A z lekami

Alkohol nasila toksyczność witaminy A. Antybiotyki (tetracykliny, minocykliny) w połączeniu z nią mogą zwiększyć ciśnienie śródczaszkowe. Antykoncepcja doustna może powodować zwiększenie poziomu retinolu we krwi.

Dzienne spożycie witaminy A

Zalecane dziennie spożycie witaminy A to:

  1. 700 mcg/dzień dla kobiet
  2. 900 mcg/dzień dla mężczyzn.

Daje nam to jakieś 2300 IU do 3000 IU. Ilość ta wzrasta w czasie ciąży (750-770 mcg/d) i karmienia (1200-1300 mcg/d). Nie wydaje się być trudne pokrycie takiej ilości w codziennej zbilansowanej diecie. 1IU to 0,3mcg retinolu.

Porównanie: 1mcg retinolu = 1,78mcg palmitynianu retinolu = 6mcg beta-karotenu.

Suplementacja witaminy A w chorobie

W różnych schorzeniach zalecane są bardzo różne dawki witaminy A, często dawka jest dobierana indywidualnie dla pacjenta.

Istnieją terapie wyższymi dawkami witaminy A, np. w niektórych chorobach nowotworowych (rak płaskokomórkowy, przerzuty raka sutka, czerniak ,czy gruczolakorak), przy ciężkim trądziku, łuszczycy, ale ze względu na jej toksyczność może odbywać się to wyłącznie pod kontrolą lekarza.

Witamina A – podsumowanie

Witaminę A  łatwo pozyskać z żywności, ale tylko w przypadku, gdy nasza dieta jest wartościowa. Nijaka dieta, składająca się w dużej mierze z żywności przetworzonej i pustych kalorii nie dostarczy nam nie tylko witaminy A , ale i w ogóle potrzebnych składników. Czujemy się wprawdzie najedzeni, ale czy to oznacza, że jesteśmy dobrze odżywieni? Nie!

Wiemy, że czasami łatwiej i szybciej przyjąć suplement diety i zyskać poczucie, że coś zrobiliśmy, niż zatroszczyć się o codzienną dietę, ale to nie jest dobra droga, tylko ślepa uliczka.

Bibliografia:

  1. Retinoidy – rola w farmakoterapii w aspekcie komórkowego mechanizmu działania.
    Henryk Marona, Agnieszka Gunia, Elżbieta Pękala.
  2. Budowa chemiczna oraz funkcje fizjologiczne wybranych antyoksydantów., Małgorzata Białek, Marian Czauderna.
  3. Czy witaminy antyoksydacyjne mają wpływ na proces karcynogenezy?, Jolanta Guz, Tomasz Dziaman, Anna Szpila.
  4. Kwas całkowicie trans-retinowy (ATRA) w prewencji i terapii nowotworów., Ewelina Hoffman, Wojciech P. Mielicki.
  5. Przegląd wybranych antyoksydantów w aspekcie bezpieczeństwa ich stosowania., Renata Musielińska, Barbara Bus.
  6. Retinoidy – ich metabolity, działanie i rola w rozwoju serca., Emilia Stachurska, Anna Ratajska
  7. Retinoidy jako substancje czynne produktów leczniczych, kosmetyków i suplementów diety.,Monika Boryczka, Beata Pasker, Marian Sosada.
  8. Witamina A, Wanda Polaczkowa.
  9. Aktywność enzymów antyoksydacyjnych i rola witamin o charakterze antyoksydacyjnym w chorobie Alzheimera., Ewa Birkner, Jolanta Zalejska-Fiolka, Zygmunt Antoszewski.
  10. Wpływ beta-karotenu, retinoidów i receptorów retinoidowych na proliferację i transformację nowotworow komórek., Katarzyna Staniaszek, Anna Goździcka-Józefiak.
  11. Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Ewelina Dymarska, Alina Grochowalska, Hanna Krauss.
  12. Wpływ wybranych składników odżywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowego cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka. Monika Krzysik, Jadwiga Biernat, Halina Grajeta.
  13. Współdziałanie antyoksydantów egzogennych i endogennych w organizmie człowieka. Bogna Gryszczyńska, Maria Iskra.

Zapytaj lub skomentuj:

Napisz komentarz
Podaj swoje imię