Zastosowanie ziół i żywności w przebiegu chorób reumatycznych, w tym w RZS.

Choroby reumatyczne, w tym RZS obejmują szereg objawów, które wiążą się z zaburzeniami w układzie mięśniowo-szkieletowym i związaną z tym bolesnością w obrębie stawów. Postępowanie terapeutyczne obejmuje działania mające na celu polepszenie standardu życia chorego, przede wszystkim utrzymania codziennej funkcjonalności pacjenta, zachowania jego zdolności do pracy oraz zahamowania postępujących procesów degeneracyjnych w narządzie ruchu i postępującą niepełnosprawnością. W tym celu wykorzystuje się wiele różnych metod terapeutycznych, w tym dobrodziejstwa środków ziołowych m.in.: w celach przeciwbólowych i przeciwzapalnych.

Postępowanie w chorobach reumatycznych, artretycznych i podagrze polega na zastosowaniu w pierwszej kolejności ziół moczopędnych (co ma swoje uzasadnienie: pomagają w usunięciu szkodliwych metabolitów i toksyn z ustroju), a następnie surowców roślinnych o działaniu przeciwbólowym oraz przeciwzapalnym oraz ogólnie wzmacniających i antyoksydacyjnych.

Zalecane są m.in. do użytku wewnętrznego: ziele nawłoci, liść brzozy, skrzyp polny, kłącze perzu, korzeń pietruszki, pierwiosnek lekarski, liść pokrzywy oraz owoc i kwiat głogu, ziele ruty, ziele fiołka trójbarwnego, wilżyny ciernistej, ziele rdestu ptasiego. Także korę wierzby i kwiat wiązówki błotnej zawierające naturalny kwas salicylowy można włączyć do terapii przeciwzapalnej.

Współczesna fitoterapia sięga również do surowców wykorzystywanych w Azji i Afryce, takich jak: hakorośl rozesłana, imbir lekarski, żywica kadzidłowca zwana pod nazwą bosewellia oraz odkrycie ostatnich lat, czyli piwonia biała. 

Zewnętrznie w reumatologii stosuje się także surowce w postaci okładów, nacierań, plastrów, maści rozgrzewających oraz kąpieli m.in. z nasienia gorczycy białej, korzenia chrzanu, liści laurowych oraz olejki eteryczne m.in. z jałowca, kamfory.

Współczesna fitoterapia w walce z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS)

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to układowa, przewlekła choroba tkanki łącznej o podłożu immunologicznym i nadal nieznanej etiologii. Charakteryzuje się stale postępującym procesem zapalnym błony maziowej najczęściej w obrębie małych stawów rąk, nadgarstków i stóp. Wymaga nie tylko właściwej terapii, ale również suplementacji żywnością i ziołami.

W przypadku chorób autoimmunologicznych, do których zalicza się RZS, pacjenci powinni wzbogacać swoją dietę o zioła o działaniu przeciwzapalnym i wzmacniającym organizm oraz przyjmować naturalne antyoksydanty, występujące w m.in. w owocach aronii, żurawiny, borówki czy winogron.

Surowce wykorzystywane z powodzeniem w RZS -przegląd współczesnych badań

Korzeń piwonii białej

W medycynie ludowej uznawany był za środek wzmacniający. Korzeń piwonii zawiera m.in. garbniki, glikozydy, alkaloidy, kwasy fenolowe i monoterpeny. Surowcem leczniczym okazuje się glikozyd o nazwie paeoniflorin. Prowadzi on do zmniejszania reaktywnych form tlenu oraz cytokin prozapalnych, uśmierza ból i opuchliznę, a także zmiany zwyrodnieniowe w chrząstkach stawowych.

Piwonia wykazuje podwójne działanie przywracające równowagę układu odpornościowego, jest wykorzystywana coraz częściej w terapiach chorób autoimmunologicznych oraz RZS.

Według najnowszych publikacji połączenie leczenia farmakologicznego z ekstraktem z korzeni piwonii przynosi zdecydowanie lepsze efekty. Nie stwierdzono istotnych działań niepożądanych, cytotoksyczności lub mutagennego działania. Łagodne zaburzenia żołądkowo-jelitowe występujące u ok. 13% badanych pacjentów ustępowały po zmniejszeniu dawki.

Należy zachować ostrożność przy łączeniu tego surowca z lekami przeciwpadaczkowymi i przeciwzakrzepowymi, ponieważ istnieją doniesienia mówiące o możliwości występowania interakcji. Korzeń piwonii jest surowcem bezpiecznym w stosowaniu pod względem skuteczności i toksykologii.

Tarczyca bajkalska

Przez tysiące lat ten surowiec zielarski był stosowany w Chinach przy alergiach, astmie, stanach zapalnych układu pokarmowego oraz w terapii chorób grzybiczych i wirusowych.

Przegląd współczesnych badań potwierdza mądrość medycyny chińskiej sytuując tarczycę bajkalską wśród adaptogenów ze względu na jej właściwości antyoksydacyjne i stymulujące układ immunologiczny. Właściwości adaptogenne rośliny wpływają na usuwanie toksyn z organizmu, usprawnienie funkcji układu krążenia, usuwanie zmęczenia, zwiększają odporność na alergie i choroby autoimmunologiczne.

Tarczyca bajkalska zawiera aktywne związki flawonoidowe i fenolowe: bajkalinę, bajkaleinę, wogonozyd, wogoninę oraz glikozydy glikozydy, garbniki, kwasy fenolowe, olejki eteryczne, alkaloidy i sterole.

Tarczyca bajkalska stosowana jest w chorobach zapalnych, szczególnie zapaleniu stawów, ponieważ skutecznie działa na mediatory stanu zapalnego. Stosowana w profilaktyce nowotworów wywołanych przez przewlekły stan zapalny oraz chorób o podłożu neurodegeneracyjnych i autoagresywnych. Wpływa na mechanizmy molekularne komórek układu odpornościowego i komórek nowotworowych, przyczyniając się do zahamowania procesów zapalnych i kancerogennych.

Hakorośl rozesłana

Korzeń hakorośli posiada właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe, podobne do działania kortyzonu (leku stosowanego w standardowej terapii RZS). Surowiec zasobny jest m.in.: w związki flawonoidowe, fenykolwasy, sterole i triterpeny oraz aminokwasy, a wśród nich: argininę i kwas asparaginowy. W badaniach potwierdzono również właściwości przeciwartretyczne surowca. Po podaniu doustnym działał on podobnie do innych środków goryczowych, takich jak kora chinowa czy piołun.

Przeciwwskazaniem do stosowania korzenia haktorośli są wrzody żołądka lub dwunastnicy. Jednoczesne podawanie zioła z lekami obniżającymi ciśnienie krwi i antyarytmicznymi może nieznacznie nasilać ich działanie.

O hakorośli piszemy więcej w artykule: Czarci pazur (hakorośl rozesłana) nie tylko na bóle mięśni i stawów!

Korzeń i liść pokrzywy

To najcenniejszy, rodzimy surowiec stosowany wspomagająco w fitoterapii chorób reumatycznych. Stanowi źródło dobrze przyswajalnych witamin i biopierwiastków, niezbędnych do prawidłowej przemiany materii.

W skład pokrzywy wchodzą: acetofenon, acetylocholina, aglutynina, alkaloidy, kwasy: masłowy, kawowy, kumarowy, mrówkowy, bursztynowy, palmitynowy, pantotenowy, neochlorogenowy, octowy, szczawiowy, fosforowy, kawoilojabłkowy, glikolowy oraz kwas linolowy i linolenowy, chlorofil, cholina, folacyna, histamina, flawonoidy: kemferol, astragalina, a także koproporfiryna, lektyny, lecytyna, lignany, kwercetyna, skopoletyna, serotonina, sterole oraz terpeny, violaksantyna, ksantofil, witaminy A, C, E i K, antocyjany, mono- i oligosacharydy.

Korzeń pokrzywy wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe, a także utrzymuje elastyczność stawów, mięśni i ścięgien. Wspomaga witalność organizmu. Ze względu na zawartość związków czynnych, o działaniu podobnym do leków przeciwhistaminowych, obydwa surowce posiadają porównywalne działanie immunostymulujące. 

Dokładniejsze informacje o pokrzywie zwyczajnej znajdziecie w osobnym artykule: „Pokrzywa zwyczajna – zakres działania, wskazania, wybrane przepisy.”

Wpływ leków i ocena roli żywności i ziół w terapii RZS

Obok farmakoterapii istotną rolę w leczeniu pacjentów z RZS odgrywa właściwe żywienie.

Badania nad stosowaniem diety śródziemnomorskiej oraz z zastosowaniem suplementacji kwasami tłuszczowymi omega-3 na grupie pacjentów z RZS przyniosły obiecujące rezultaty oraz przyczyniły się do poprawy jakości życia pacjentów m.in. zmniejszenie:

1. bólu w skali VAS,
2. sztywności porannej (przy zastosowaniu diety śródziemnomorskiej) oraz czasu trwania sztywności porannej,
3. liczby tkliwych i obrzękniętych stawów,
4. bólu stawów.

Poza tym nastąpiło wydłużenie czasu do wystąpienia zmęczenia po przebudzeniu, poprawa siły uścisku, zmniejszenie aktywności choroby (przy suplementacji omega-3).

Dieta śródziemnomorska opiera się na produktach pochodzenia roślinnego, oliwie z oliwek, rybach, drobiu i mlecznych produktach fermentowanych. Zawiera dużo naturalnych antyoksydantów i błonnika pokarmowego, stąd w naszej strefie klimatycznej (ze względu na sezonowość warzyw i owoców) możemy niektóre produkty zastąpić ziołami i żywnością o działaniu antyoksydacyjnym (kwiat głogu, kwiat bzu czarnego, ziele fiołka trójbarwnego oraz większość ziół moczopędnych czyli liście brzozy, ziele skrzypu itd.) oraz zawierającą błonnik (babka jajowata, babka płesznik, młody jęczmień, jabłka itd.).

Coraz częściej badacze przyznają, że najbardziej istotne klinicznie (w znaczeniu niekorzystnym!) zmiany w przewodzie pokarmowym wynikają z podawania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Następuje wzrost przepuszczalności błony śluzowej jelita cienkiego, powstają stany zapalne naczyń oraz mikrokrwawienia z wtórną niedokrwistością. Istotna w tym przypadku jest odpowiednia podaż żelaza, kwasu foliowego oraz witamin C, B6 i B12 dostarczanych z pożywieniem lub właściwą suplementacją.

Terapia sterydami na układ kostno-szkieletowy może upośledzać wchłanianie wapnia i witaminy D3, dlatego zalecana jest suplementacja zastępcza. Także popularny metotreksat wykorzystywany w leczeniu RZS-u przyczynia się do niedoborów folacyny (jest antagonistą kwasu foliowego odpowiedzialnego za procesy krwiotwórcze i przemianę białek. Brak jest odpowiedzialny za anemię i zaburzenia w obrębie układu pokarmowego), stąd konieczna jest suplementacja. Kwas foliowy (przyp. red. szerzej o nim pisaliśmy >> TUTAJ) występuje w następujących produktach: wątrobie, nerkach, drożdżach piwnych, pełnym ziarnie, kiełkach pszenicy, ryżu i otrębach.

Również Metotreksat w leczeniu skojarzonym z sulfasalazyną zwiększa stężenie homocysteiny w surowicy, co wiąże się z ryzykiem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca oraz wzrostem incydentów sercowo-naczyniowych3. Rekomenduje się więc suplementację kwasami tłuszczowymi z rodziny omega-3 oraz witaminami B6, B12 i kwas foliowym, obecnych w żywności i ziołach.

Pomocne receptury zielarskie na schorzenia reumatyczne

1. Kąpiele lecznicze z dodatkiem ziół moczopędnych np. liści brzozy ‒ 50 gr surowca zalać 3 litrami wrzątku parzyć pod przykryciem 30 minut. Dodać do kąpieli. Pić 3 razy dziennie po szklance.
2. Olej z kwiatów dziewanny – stosowany w celu uśmierzania bólu. Litrowy słoik wypełnić do 2/3 kwiatami dziewanny, zalać dowolnym olejem np. słonecznikowym lub oliwą z oliwek; zakręcić. Wytrawiać przez 14 dni na słonecznym miejscu. Olej przecedzić i trzymać w chłodnym miejscu. Smarować miejsca dotknięte artretyzmem. 
3. Olej z liści laurowych ‒ niezwykle skuteczny przy bólach reumatycznych i zwyrodnieniowych. Przenika głęboko do tkanki łącznej. Litrowy słoik wypełnić do 2/3 liśćmi laurowymi, zalać olejem słonecznikowym, winogronowym lub oliwą z oliwek; zakręcić. Słoik wytrawiać na słonecznym miejscu przez 14 dni. Olej przecedzić i trzymać w chłodnym miejscu. Uwaga! Może alergizować, przed zastosowaniem wykonać test w zgięciu łokcia.
4. Kompresy z liści pietruszki i ruty zwyczajnej – wymieszać: świeże liście pietruszki: (25 g), świeże ziele ruty zwyczajnej (25 g) z oliwą z oliwek (100 ml). Składniki podgrzewać przez 5 minut, schłodzić do temperatury pokojowej. Następnie stosować przez godzinę w postacie kompresów.
5. Ziołowa apteczka pomocna przy reumatyzmie i RZS – składniki: kwiat tarniny, ziele rdestu ptasiego, liść brzozy, kwiat nagietka, kwiat głogu, kwiat wiązówki, liść jeżyny fałdowanej, ziele fiołka trójbarwnego, liść pokrzywy. Surowce zmieszać w równych proporcjach. Przyjmować 3 x dziennie po 1 szklance naparu sporządzonego z 1 łyżeczki.

Bibliografia:

1. L. Shyur, A. Lau, Recent Trends in Medicinal Plants Research, 29/2012
2. S.J. Smolen, R. Landewe, F.C. Breedveld i inni.: EULAR recommendations for the management of rheumatoid arthritis with synthetic and biological disease-modifying antirheumatic drugs: 2013 update. 
3. T. Tatara, P. Snakowska, Rola diety w reumatoidalnym zapaleniu stawów – przegląd systematyczny badań, Medycyna Rodzinna 2/2015, s. 70-78.
4. T. Wolski, T. Baj, A. Ludwiczuk, K. Głowniak, R. Niedźwiecki, Hakorośl rozesłana (Harpagophytum procumbens DC.) – roślinny surowiec o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym, Postępy Fitoterapii 1/2010.