Wrotycz pospolity na pasożyty i nie tylko. Uwaga na beta-tujon!

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) to roślina mająca długoletnią tradycję i historię zastosowania w medycynie ludowej. Stosowany był do leczenia reumatyzmu, wrzodów, gorączki i zaburzeń trawiennych oraz menstruacyjnych. Obecnie wiemy, że wrotycz jest kopalnią bardzo mocno działających substancji przeciwzapalnych oraz silnie odkażających. Przypisuje mu się także inne działania, o czym piszemy w poniższym artykule.

[aktualizacja: 07’2021\

Gdzie znajdziemy wrotycz pospolity?

Wrotycz pospolity jest byliną należącą do rodziny Asteraceae i podrodziny Asteroideae, obejmuje około 200 gatunków. Występuje w Europie, Azji Środkowej oraz na Syberii, głównie w strefach półkuli północnej o klimacie umiarkowanym. W Polsce możemy go spotkać na nizinach, na obrzeżach lasów i rzek, na otwartych przestrzeniach oraz nawet wzdłuż pobocznych dróg. 

Wrotycz osiąga wysokość do 1,6 metra. Posiada słabo rozgałęzioną łodygę, rozrasta się w duże kępy. Liście rośliny są dosyć duże, pierzaste lub podwójnie pierzastosieczne. Kwiaty mają kolor żółty, są okrągłe, zebrane w koszyki i raczej drobne (o średnicy 7-10 mm). 

Wrotycz najlepiej zbierać w okresie od lipca do września. Świeżo rozkwitające koszyczki kwiatowe bez szypułek suszymy w suszarniach ogrzewanych w temperaturze do 30°C.

Substancje czynne zawarte we wrotyczu

Do surowca leczniczego zalicza się głównie ziele (Tanaceti herba) oraz kwiat wrotyczu (Tanaceti flos). Najistotniejszym składnikiem wrotyczu jest olejek eteryczny – ziele zawiera około 0,6% olejku, natomiast kwiaty nawet do 1,5%. 

Głównym składnikiem olejku jest toksyczny beta-tujon (około 70%). Pozostałe związki to: 

• terpeny, monoterpeny i terpenoidy: kamfora, borneol, α-pinen, 1,8-cyneol, sabinen, α-amaryna i β-amaryna;
• laktony seskwiterpenowe: głównie gorzka tanacetyna i arbuskulina-A, także germakren D i krispolid;
• steroidy: β-sitosterol, kampestrol, stigmasterol i cholesterol;
• flawonoidy: pochodne kwercetyny i luteoliny oraz akacetyna;
• kwas kawowy; 
• garbniki;
• kwas askorbinowy;
• sole mineralne.

Mogą pojawić się dosyć istotne różnice w składzie metabolitów wtórnych wrotyczu, zależy to od lokalizacji geograficznej. Obecnie znanych jest kilka rodzajów tej rośliny, różniących się od siebie składem chemicznym olejku eterycznego. Mianowicie niektóre chemotypy nie zawierają toksycznego β-tujonu, natomiast kamfora jest najczęstszym pojawiającym się składnikiem. 

To może Cię zainteresować: Borówka czernica – wskazana w stanach zapalnych przewodu pokarmowego.

Zakres działania wrotyczu

Tujon obecny w olejku eterycznym lub wyciągu alkoholowym działa głównie przeciwpasożytniczo na glisty ludzkie czy owsiki. Zewnętrznie niszczy wszy głowowe i łonowe oraz świerzbowce. Z kolei wyizolowana substancja – tanacetyna pobudza czynność wydzielniczą błony śluzowej żołądka.

W medycynie ludowej wrotycz był stosowany do leczenia reumatyzmu, wrzodów, gorączki i zaburzeń trawiennych oraz menstruacyjnych. 

Wrotycz jest kopalnią bardzo mocno działających substancji przeciwzapalnych oraz silnie odkażających. Przypisuje mu się działanie:

• przeciwroztoczowe,
• przeciwrobacze,
• przeciwbakteryjne,
• przeciwwirusowe,
• przeciwgrzybicze.
• wrotycz niszczy też większość pierwotniaków, obleńców, płazińców, owadów i roztoczy pasożytniczych. 

Zioło zawiera również substancje o działaniu przeciwalergicznym, przeciwbólowym, rozkurczowym, żółciopędnym oraz żółciotwórczym.

Ponadto opisano, że polisacharydy wyizolowane z wrotyczu pospolitego mają działanie przeciwwrzodowe i przeciwmiażdżycowe. To ostatnie działanie wynika głównie ze zdolności polisacharydów wrotyczu pospolitego do wiązania lipoprotein o małej gęstości. Dodatkowo polisacharydy z różyczek wrotyczu wykazują silne działanie aktywujące makrofagi (komórki układu odpornościowego).

Toksyczność beta-tujonu 

Jak już wcześniej wspomniałam, beta-tujon znajdujący się w zielu oraz kwiatach wrotyczu jest substancją toksyczną. Substancja jest dobrze rozpuszczalna w alkoholu, tłuszczu oraz eterze, nie jest jednak rozpuszczalna w wodzie.

Wrotycz to nie jedyne zioło, które zawiera beta-tujon. Obecny jest on także w szałwii, jałowcu, piołunie, bylicy pospolitej czy żywotniku zachodnim. W małych dawkach substancja może pobudzać ośrodkowy układ nerwowy – tujon jest antagonistą receptorów GABA2, których to właśnie blokada może spowodować, że organizm nie chce wejść w stan spoczynku. Wynikiem tego odczuwamy pobudzenie, napięcie mięśniowe czy drżenie. 

Z uwagi na fakt zmienności składu chemicznego wrotyczu i wysokie ryzyko zatrucia tujonem, na terenie Unii Europejskiej wycofano z rynku jego preparaty do użytku wewnętrznego.

Tujon nie może być specjalnie dodawany do produktów spożywczych, jednak występuje on w niektórych wódkach, likierach czy nalewkach ziołowych, np. piołunówce, absyncie czy nalewce szałwiowej.

Dyrektywa Rady Unii Europejskiej z dnia 22 czerwca 1988 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do środków aromatyzujących przeznaczonych do użytku w środkach spożywczych i materiałów źródłowych służących do ich produkcji określa maksymalne ilości tujonu w produktach spożywczych:

• 5 mg/kg w napojach alkoholowych z nie więcej niż 25% objętości alkoholu;
• 10 mg/kg w napojach alkoholowych z więcej niż 25% objętości alkoholu; 
• 25 mg/kg w środkach spożywczych zawierających preparaty na bazie szałwii;
• 35 mg/kg w gorzkich napojach alkoholowych.

Według doktora Różańskiego wrotycz można stosować wewnętrznie. Sporządza się napar wodny – 3 łyżki świeżego lub suchego rozdrobnionego ziela, albo kwiatów zalewa się 2 szklankami wrzącej wody. Następnie odstawia się na 30 minut pod przykryciem a potem przecedza. Napar pijemy 2-3 razy dziennie po 1 szklance.

Przy przyjmowaniu jakichkolwiek preparatów z wrotyczu zaleca się jednak ostrożność, napar nie powinien zawierać trującego tujonu, bowiem woda nie jest jego najlepszym rozpuszczalnikiem. Mimo wszystko oficjalnie nie poleca się wrotyczu do użytku wewnętrznego. 

Obecnie dostępne są zioła sypane w postaci koszyczku lub ziela wrotyczu, zarejestrowane jako zioło do użytku zewnętrznego lub jako zioła do kąpieli. Dostępne są również wyciągi wodno-alkoholowe, np. Artemisol, który stanowi nalewkę piołunowo-wrotyczową stosowaną przeciw wszawicy i w świerzbie. Wrotycz posiada dosyć mocny charakterystyczny zapach, dlatego też jest używany jako środek odstraszający owady. 

Wrotycz. Uwaga na działania niepożądane!

Zażycie wyciągu z wrotyczu lub częste spożywanie preparatów zawierających tujon może doprowadzić do podrażnienia i przekrwienia błon śluzowych przewodu pokarmowego, macicy oraz nerek. Przedawkowanie może objawić się:

• biegunką,
• nudnościami,
• zaczerwienieniem twarzy,
• poceniem się,
• charakterystycznym biciem serca,
• może pojawić się również wysypka, lub czerwone plamy na skórze,
• duże dawki mogą spowodować mocne zawroty głowy, krwiomocz a nawet utratę świadomości i omamy. 

Dzieci, kobiety w ciąży oraz karmiące nie mogą spożywać wrotyczu. Powoduje poronienia, a składniki aktywne przechodzą do mleka matki. Nie wolno podawać osobom z niewydolnością nerek. 

Wyniki badań nad wrotyczem

W roku 2012 pojawiło się bardzo ciekawe badanie. Sprawdzano wpływ substancji leczniczych uzyskanych między innymi z wrotyczu na pasożyty. Testowano je in vitro na szczepach Acanthamoeba (rodzaj ameb). 

Stwierdzono, że ekstrakty alkoholowe sporządzone z około 25 mg wysuszonego wrotycza pospolitego w 1 ml roztworu, posiadają właściwości terapeutyczne przeciw patogenicznym i niepatogenicznym szczepom Acanthamoeba i mogą być stosowane jednocześnie z antybiotykami w kombinowanej terapii pełzakowego zapalenia rogówki.

Bardzo dużo badań pojawiło się odnośnie przeciwrobaczywego działania wrotyczu. Jedno z nich, z 2014 roku, gdzie Loyana Silva Godinho i współautorzy przedstawili działanie przeciwrobaczywe surowego ekstraktu i olejku eterycznego z wrotyczu przeciwko dorosłym robakom Schistosoma mansoni. Te płazińce mogą wywołać Schistosomatozę, chorobę pasożytniczą o bardzo poważnych konsekwencjach zdrowotnych. Szacuje się, że na całym świecie zakażonych jest ponad 200 milionów ludzi, a 779 milionów jest zagrożonych zakażeniem. Zarówno ekstrakt wodno-alkoholowy, jak i olejek eteryczny wykazały dosyć mocne działanie przeciwko dorosłym robakom S. mansoni. Działanie to było związane głównie z obecnością tujonu.

Bibliografia

1. Derda Monika i wsp. Tanacetum Vulgare L. Jako roślina o potencjalnych właściwościach leczniczych w acanthamoeba keratitis, Nowiny Lekarskie 2012, 81(6), s. 620–625;
2. Zawiślak G, Nurzyńska-Wierdak R, Plon surowca uprawianych oraz dziko rosnących roślin krwawnika pospolitego (Achillea millefolium L.) i wrotyczu pospolitego (Tanacetum vulgare L.), ANNALES HORTICULTURAE, 2017, 27(2), s. 27-35;
3. Cote H, Boucher M, Pichette A, Legault J, Anti-Inflammatory, Antioxidant, Antibiotic, and Cytotoxic Activities of Tanacetum vulgare L. Essential Oil and Its Constituents, Medicines, 2017, 4(2), s. 
4. Loyana Silva Godinho i wsp. Anthelmintic activity of crude extract and essential oil of Tanacetum vulgare (Asteraceae) against adult worms of Schistosoma mansoni, The Scientific World Journal, 2014;
5. Ozbilgin Serkan i wsp. In vivo activity assessment of some Tanacetum species used as traditional wound healer along with identification of the phytochemical profile by a new validated HPLC method, Iran Jurnal of Basic Medical Sciences, 2018, 21(2), s. 145-152;
6. Xie G, Schepetkin I, Quinn M, Immunomodulatory Activity of Acidic Polysaccharides Isolated from Tanacetum vulgare L. HHS Public Access, 2007, 7(13), s. 1639-1650;
7. Ożarowski A, Jaroniewski W, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa, 1987;
8. http://www.rozanski.ch/tanacetum.html
9. https://rozanski.li/223/thujon-tujon-w-ziolach/