Kozieradka cenna nie tylko jako przyprawa w kuchni!

Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum) to roślina, która jest znana głównie ze względu na jej zastosowanie w kuchni jako przyprawa do żywności. Jednak ziele to ma więcej cennych właściwości. Sproszkowane nasiona kozieradki były od dawna tradycyjnie używane wewnętrznie oraz stosowane zewnętrznie w postaci okładów na zmiany zapalne skóry czy narządu wzroku z powodu swoich właściwości leczniczych. Współczesne badania potwierdzają pozytywny wpływ kozieradki między innymi na obniżanie poziomu cukru we krwi, obniżanie poziomu cholesterolu czy poprawę trawienia. Przyjrzyjmy się sprawie bliżej i przeanalizujmy wyniki badań.

Występowanie kozieradki na świecie

Kozieradka to roślina, która naturalnie występuje w rejonie Morza Śródziemnego i w Azji Mniejszej, ale czasem spotykamy ją dziko w Europie jako efemerofit, czyli roślinę zawleczoną. Jest także szeroko uprawiana na świecie ze względu na swoje właściwości odżywcze.

Charakterystyka botaniczna kozieradki pospolitej

Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum L.) jest jednoroczną rośliną zielną, należącą do rodziny motylkowatych (Papilionaceae), inaczej bobowatych (Fabaceae). Jej łodyga osiąga od 20 do 60 cm wysokości. Roślina ma złożone, pierzaste, trójlistkowe liście i drobne motylkowate, żółte kwiaty. Brunatny strąk o długości od 15 do 20 cm, który zawiera około 15 twardych, żółtobrązowych nasion o romboidalnym kształcie i intensywnym aromacie jest jej owocem. 

Historia stosowania kozieradki

Kozieradka pospolita to roślina wykorzystywana w medycynie azjatyckiej, zarówno ajurwedyjskiej jak i chińskiej, od około 4000 lat. Opisana została, pod nazwą „methi”, w hinduskiej księdze leczniczych surowców roślinnych Ayurweda (2500-600 p.n.e.). Zapiski o jej właściwościach leczniczych można znaleźć także w staroegipskim tzw. papirusie Ebersa, datowanym na 1550 r.p.n.e.

W Azji stosowana była jako środek stymulujący laktację, łagodzący na układ pokarmowy i przeczyszczający. W starożytnym Rzymie kobiety używały kozieradki jako środka wspomagającego poród, łagodzącego skurcze menstruacyjne oraz jako środka wzmacniającego metabolizm. Dla stymulacji laktacji używano jej w starożytnym Egipcie, a współczesne Egipcjanki za pomocą nasion kozieradki łagodzą bóle miesiączkowe. W medycynie ludowej stosowano kozieradkę w postaci okładów na czyraki i stany zapalne. Podawano ją także wzmacniająco w gruźlicy. Tradycyjna medycyna chińska wykorzystuje również nasiona kozieradki w problemach z nerkami i kamieniami nerkowymi, ponieważ według jej założeń kozieradka zmniejsza ilość szczawianu wapnia, który przyczynia się do ich powstawania.

Współczesne zastosowanie kozieradki

Zastosowanie wewnętrzne

Współcześnie kozieradka jest również szeroko używana na świecie. W Indiach świeża „methi ka saag” (ziele rośliny) jest bardzo często gotowana jako warzywo, a nasiona są używane przez cały rok jako środek aromatyzujący do różnych potraw.

Z kolei w Egipcie i Etiopii „methi” używa się do wypieku chleba, a Szwajcarzy używają kozieradki do aromatyzowania sera. W USA używa się jej natomiast głównie do sporządzania mieszanek przyprawowych do zup i gulaszu. Ziele kozieradki, używane od wieków jako przyprawa kuchenna, jest składnikiem curry w proszku, marynat i mieszanek przyprawowych na całym świecie.

Jeśli chodzi o naturalną tradycyjną medycynę, to kozieradkę stosuje się między innymi jako środek wzmacniający laktację. 

W tradycyjnej medycynie chińskiej i hinduskiej nasiona kozieradki zaleca się w leczeniu cukrzycy – jako naturalny środek, który obniża poziom cukru we krwi. Z kolei w Iranie liście kozieradki to popularny surowiec leczniczy. Stosuje się je w postaci okładów w chorobach narządu wzroku: stanie zapalnym brzegów powiek, czyraku mnogim, a nawet w jaglicy (ostrym zapaleniu spojówek wywołanym przez bakterię Chlamydia trachomatis).

Zastosowanie zewnętrzne

W medycynie tradycyjnej właściwości lecznicze kozieradki wykorzystuje się także do stosowania zewnętrznego w celu hamowania procesów zapalnych.

W leczeniu miejscowych stanów zapalnych skóry oraz tkanki podskórnej, m.in. czyraków, ropni i owrzodzeń, sproszkowane nasiona kozieradki używane są w postaci okładów i kompresów przykładanych w miejscu objętym zapaleniem lub ropniem.

Sproszkowane nasiona kozieradki zawierają substancje śluzowe, które mają działanie łagodzące stany zapalne, zmiękczające oraz zmniejszające obrzęki. Dlatego też do leczenia drobnych urazów, stłuczeń i siniaków kozieradkę należy stosować zewnętrznie w postaci gorących okładów (kataplazmy).

Właściwości nasion są również wykorzystywane w kosmetyce i tu przykładem jest kozieradka na włosy, stosowana w postaci wcierki.

Skład chemiczny surowca zielarskiego – nasion i liści kozieradki

Nasiona kozieradki zawierają:

• 45-60% związków śluzowych (głównie galaktomannanów);
• 0,1-0,3% saponin steroidowych (pochodne diosgeniny);
• flawonoidy (izoorientyna, izowiteksyna, orientyna, saponaryna, kwercetyna);
• 7-8%lipidów (fosfolipidów, glikolipidów);
• sterole;
• białko do 30% (dużo tryptofanu i lizyny);
• cholinę;
• alkaloid trygonelinę do 0,4%;
• olejek eteryczny (0,015%);
• witaminę PP (amid kwasu izonikotynowego), inne witaminy z grupy B, witaminę A i witaminę C;
• związki mineralne (wapń; kozieradka jest także jest bogatym źródłem żelaza).

Liście kozieradki zawierają wapń, żelazo, fosfor, witaminę B1, B2, PP, C oraz karotenoidy. 

Właściwości i zastosowanie kozieradki pospolitej według wskazań oficjalnych

Przez wieki nasiona kozieradki stosowano przede wszystkim jako lek śluzowy do użytku zewnętrznego. Badania wykazały jednak, że śluzy w niej zawarte mają również pozytywne działanie w układzie pokarmowym. To, że nasiona kozieradki, dzięki obecności śluzów, działają osłaniająco, sprawia, że mogą być również stosowane przy chorobie wrzodowej.  

Poza tym surowiec ten powoduje uchwytny przyrost wagi ciała, dlatego przypisujemy mu właściwości ogólnie wzmacniające. 

Ogólnie wzmacniające właściwości kozieradki wpływają pozytywnie na czynność krwiotwórczą szpiku kostnego. Dzięki temu przyczyniają się do zwiększenia ilości czerwonych oraz białych krwinek. Takie działanie podnosi tym samym odporność organizmu na patogenne szczepy bakterii. 

Dzięki powyższym właściwościom oficjalne wskazania do stosowania kozieradki to:

1. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;
2. działanie ogólnie wzmacniające i odżywcze – zwłaszcza u rekonwalescentów;
3. zdrowy dodatek do stosowania w diecie cukrzycowej i przeciwmiażdżycowej;
4. zewnętrznie: kataplazmy na wrzody, czyraki i obrzęki.

Dawkowanie nasion kozieradki w chorobach

Oficjalne zalecenia mówią, żeby stosować kozieradkę wewnętrznie do 6 g surowca na dobę, a proporcje w stosowaniu zewnętrznym to 50 g surowca na 250 ml ciepłej wody (do okładów).

Nasiona kozieradki można stosować, mieszając je w równej proporcji na przykład z miodem. Można także przyjmować je doustnie 2 razy dziennie po 1 łyżeczce w czasie posiłku jako środek ogólnie wzmacniający. Kozieradka świetnie nadaje się jako przyprawa do zup czy sosów.

Z nasion kozieradki można też wykonać odwar. W tym celu 1 łyżkę stołową sproszkowanych nasion zalewamy 1 szklanką wody, ogrzewamy do wrzenia i gotujemy łagodnie pod przykryciem 3 minuty. Następnie odstawiamy na kilka minut i ciepły odwar stosujemy zewnętrznie na skórę w miejscu objętym zapaleniem. W podobnych wskazaniach stosujemy także okłady lecznicze z pasty zrobionej ze sproszkowanych nasion utartych z wodą. Taką pastę, nieco ogrzaną, nakładamy na płótno i przykładamy na chore miejsce. Do wykonania takiego kompresu możemy do kozieradki dodać podobną ilość świeżych rozdrobnionych liści babki lancetowatej czy ziela ogórecznika. Warto, aby taki kompres do okładu był jak najdłużej ciepły.

Potwierdzenie tradycyjnych zastosowań kozieradki pospolitej badaniami naukowymi

Hipoglikemizujące działanie kozieradki

25 g nasion kozieradki dodano na 15 dni do diety chorych z cukrzycą insulinoniezależną i stwierdzono, że ten dodatek zmniejsza wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego, a także poprawia obwodowe wykorzystanie glukozy, zwiększając tolerancję chorych na ten cukier.

W innym badaniu sprawdzano wpływ kozieradki na poziom cukru we krwi i insulinooporność u pacjentów nowo zdiagnozowanych z cukrzycą typu II. 25 pacjentów podzielono na 2 grupy. Grupa leczona otrzymywała ekstrakt etanolowo-wodny z nasion kozieradki przez 2 miesiące. W podsumowaniu autorzy badania doszli do wniosku, że stosowanie kozieradki poprawia kontrolę poziomu glukozy, a także zmniejsza oporność na insulinę.

Badacze postulują wielokierunkowe i synergistyczne działanie składników kozieradki na kontrolę glikemii. Zawarte w niej galaktomannany (śluzy) opóźniają opróżnianie żołądka i redukują poposiłkowy wzrost stężenia glukozy. Hamują one także aktywność enzymów rozkładających węglowodany w jelitach. 

Kozieradka zawiera też nietypowy aminokwas, czyli 4-hydroksyizoleucynę. W badaniach naukowych wykazano, że zwiększa on uwalnianie insuliny z komórek wysepek Langerhansa. Inne składniki kozieradki, które podejrzewa się o aktywność sprzyjającą obniżeniu cukru we krwi, to saponiny oraz alkaloid trygonellina. Wpływ na gospodarkę węglowodanową mają też polifenole, zwiększając wrażliwość tkanek na insulinę.

Wpływ kozieradki na poziom cholesterolu

Różne badania wskazują, że kozieradka ma pozytywny wpływ na obniżenie poziomu lipidów we krwi. W 2020 roku przeprowadzono metaanalizę podsumowującą wspólnie ich wyniki. Nie było znaczących różnic w poziomie cholesterolu całkowitego, trójglicerydów czy lipoprotein o małej gęstości LDL przed i po podaniu kozieradki, ale znacznie wzrastał poziom tzw. dobrego cholesterolu, czyli HDL – lipoprotein o dużej gęstości. Za to wyodrębnienie z badań pacjentów z cukrzycą wykazało, że to właśnie oni najbardziej korzystają z kozieradki – obniża ona u nich trójglicerydy i LDL, a podnosi poziom HDL.

Wpływ kozieradki na profil lipidowy przypisuje się różnym jej składnikom. Saponiny kozieradki nasilają przemianę cholesterolu do kwasów żółciowych oraz ich wydalanie w postaci kompleksów z błonnikiem. Potrafią także hamować aktywność enzymu lipazy, przez co zmniejsza się wchłanianie tłuszczy w jelicie. Inne związki zawarte w roślinie przyspieszają wychwyt LDL przez wątrobę, co obniża ilość tego „złego cholesterolu” we krwi. Trygonelina ulega rozpadowi do witaminy B3, która między innymi potrafi obniżyć syntezę triglicerydów oraz VLDL.

Immunomodulujące działanie kozieradki

Na podstawie badań in vitro i na zwierzętach naukowcy spostrzegli między innymi, że spożywanie kozieradki spowodowało wzrost masy narządów takich jak grasica, nerki i wątroba, wzrost nadwrażliwości typu opóźnionego oraz podwyższoną odpowiedź komórek blaszkowatych. Dodatkowo znacząco wzrósł indeks fagocytarny i zdolność fagocytarna makrofagów. Wskazuje to na stymulację odporności humoralnej.

Działanie przeciwzapalne kozieradki

W badaniach naukowych zaobserwowano, że wyciąg z kozieradki stymuluje uwalnianie interleukin IL-6, IL-10 oraz czynnika martwicy nowotworu TNFα, a także nasila ekspresję COX-2. Świadczy to o tym, że roślina ma silne działanie przeciwzapalne, porównywalne z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, takimi jak np. diclofenac czy pentazocyna. Badacze zaobserwowali także towarzyszące temu działanie przeciwbólowe oraz przeciwgorączkowe.

Przeciwdrobnoustrojowe działanie kozieradki

Wiele roślin bada się pod kątem właściwości przeciwdrobnoustrojowych, szukając nowych leków. W przypadku kozieradki ustalono, że siła jej działania zależała od rodzaju rozpuszczalnika, którego użyto do zrobienia ekstraktu. Roztwór wodny nie wykazywał działania, najsilniejszy był ekstrakt metanolowy. 

W badaniach wykazano działanie bakteriostatycznie wobec: Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Neisseria gonorrhoeae, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhi i Salmonella typhimurium oraz Trichomonas vaginalis. W innych badaniach olej z nasion kozieradki hamował rozwój Staphylococcus aureus i Pseudomonas aeruginosa oraz Apergillus niger i Aspergillus fumigatus.

Przeciwnowotworowe działanie kozieradki

Praktycznie każdą roślinę bada się in vitro pod kątem działania przeciwnowotworowego w nadziei na odkrycie nowej terapii. Dlatego również roztwory z kozieradki takim badaniom in vitro poddano. 

Wyniki były pozytywne dla wielu linii komórkowych różnych nowotworów, kozieradka bowiem zawiera przeciwrakowe substancje, takie jak np. gingerol, cedren, zingeron, wanilinę i eugenol, co odkryto za pomocą chromatografii gazowej ze spektrometrią mas. Mechanizm działania ekstraktów z kozieradki polegał na hamowaniu przerzutów, indukowaniu zaprogramowanej śmierci komórki (apoptozy) i zapobieganiu dalszym mutacjom DNA.

In vitro i in vivo na myszach sprawdzono wpływ wodnego ekstraktu z kiełkujących nasion na linie komórkowe raka trzustki. W badaniu in vivo badanie histopatologiczne wykazało, że myszy leczone kozieradką miały bardzo niewielkie zmiany w tkance trzustki w porównaniu z grupą kontrolną. Leczona grupa myszy wykazywała też dłuższy czas przeżycia.

Oczywiście nie są to badania na tyle silne, żeby udowodnić lecznicze właściwości kozieradki w chorobie nowotworowej, pokazuje to jednak rolę różnych ziół w profilaktyce zmian nowotworowych.

Przeciwutleniające działanie kozieradki

Przeprowadzono kilka badań na zwierzętach, których wyniki sugerują, że wyciągi z kozieradki mają potencjalne działanie przeciwutleniające. Przede wszystkim wydaje się, że te ekstrakty zmniejszają ilość reaktywnych form tlenu (wolnych rodników tlenowych), których nadmierna obecność związana jest z uszkodzeniem tkanek. Działanie przeciwutleniające kozieradki przypisuje się obecnym w niej związkom fenolowym.

Ochronny wpływ ekstraktów z rośliny na peroksydację lipidów wykazano u myszy leczonych cyklofosfamidem (lekiem cytotoksycznym). Inne badanie na myszach badało wpływ ekstraktów z kozieradki na aktywność endogennych mechanizmów obronnych, takich jak dysmutaza ponadtlenkowa, reduktaza glutationowa i peroksydaza glutationowa. Wyniki sugerowały, że podawanie ekstraktów z kozieradki jest powiązane z redukcją reaktywnych form tlenu.

Hormonalne działanie kozieradki

Istnieją badania sugerujące, że kozieradka zawiera fitoestrogeny i dzięki temu ma wpływ na aktywność hormonalną organizmu.

W badaniach, które przeprowadzano, aby to potwierdzić, badacze sprawdzali wpływ podawania nasion kozieradki na leczenie pierwotnego bolesnego miesiączkowania. Badane kobiety raportowały zmniejszenie intensywności oraz długości bólu.

Badanie na szczurach z wyciętymi jajnikami pokazało, że stosowanie suplementacji ekstraktu z nasion kozieradki poprawiło suchą masę kości piszczelowej, mikrostrukturę kości i zniwelowało utratę kości beleczkowej. Mogłoby mieć to znaczenie we wspomaganiu kobiet w prewencji osteoporozy związanej z menopauzą.

Dodatkowo w badaniu na szczurach wykazano, że kozieradka przedłuża szczytową produkcję mleka w połowie laktacji poprzez stymulację wydzielania insuliny i regulację osi insulina/hormon wzrostu/insulinopodobny czynnik wzrostu-1. Dane sugerują również, że kozieradka zwiększa wydzielanie mleka poprzez aktywację wydzielania oksytocyny.

Regulacja metabolizmu tłuszczy

Insulinooporność, cukrzyca typu 2, choroba niedokrwienna serca, rak i zaburzenia oddychania są powiązane z otyłością – charakteryzującą się nadmierną akumulacją tłuszczu w tkance tłuszczowej i innych narządach wewnętrznych. Dzięki temu, że kozieradka zawiera dużo rozpuszczalnego błonnika, pomaga przyspieszyć redukcję masy ciała. Galaktomannan, rozpuszczalny w wodzie błonnik zawarty w nasionach kozieradki, tłumi głód, zwiększając uczucie sytości, co wspomaga odchudzanie. 

Neuroprotekcyjny wpływ kozieradki

Kozieradka była badana na modelu zwierzęcym jako potencjalne zioło lecznicze w leczeniu chorób neurologicznych. Badacze karmili szczury saponinami z kozieradki (0,05–2,0%) przez 45 dni i odkryli, że hamują one apoptozę komórek nerwowych i aktywność acetylocholinoesterazy, co przyniosło korzyści neuroprotekcyjne. W innym badaniu na modelu mysim 5% proszek z nasion kozieradki miał działanie neuroprotekcyjne na neurotoksyczność wywołaną chlorkiem glinu. Dodatkowo jedno z badań w modelu zwierzęcym pokazało wpływ kozieradki (100 mg/kg masy ciała) na zmniejszenie ryzyka choroby Parkinsona.

Udowodniono in vitro, że alkaloid trygonelina stymuluje regenerację aksonów komórek mózgowych. Badania wskazują, że wpływa on na funkcjonalną regenerację neuronów, nasilając powstawanie synaps, co skutkuje poprawą pamięci. Gdy inkubowano komórki nerwowe w obecności β-amyloidu, to wyciąg z kozieradki zapobiegał ich atrofii. Sugeruje to, że kozieradka mogłaby być potencjalnie użyteczna w profilaktyce i leczeniu chorób neurodegeneracyjnych, takich jak np. choroba Alzheimera.

Choroby układu pokarmowego

Tradycyjnie ekstrakty wodne i maceraty z nasion kozieradki dzięki obecności ochronnie działających związków śluzowych mogą znaleźć szerokie zastosowanie w leczeniu chorób układu pokarmowego, a szczególnie choroby wrzodowej. W jednym z badań takie pozytywne efekty lecznicze osiągnięto, łącząc ekstrakty wodne z nasion z miodem.

Istnieje teoria, że diosgenina, która w badaniach in vitro hamowała wzrost i stymulowała apoptozę komórek nowotworu jelita grubego, w przypadku spożywania kozieradki będzie mogła stanowić profilaktykę raka.

Skutki uboczne stosowania kozieradki

Jako że kozieradka zawiera związki o działaniu fitoestrogenowym, to nie jest zalecana w ciąży. Badania na zwierzętach wskazywały na to, że może ona obniżać płodność, osłabiać implantację zarodka i działać poronnie. 

Interakcje kozieradki z lekami

Niewielkie testy sprawdzające interakcje z lekami zalecają ostrożność w łączeniu kozieradki z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi oraz lekami przeciwzakrzepowymi, gdyż zawarte w niej kumaryny mogą zwiększyć ryzyko krwawień. Zwiększając wrażliwość na insulinę, suplementacja kozieradki może zmniejszyć zapotrzebowanie na leki hipoglikemizujące.

Bibliografia

1. A. Gupta, R. Gupta, B. Lal, Effect of Trigonella foenum-graecum (fenugreek) seeds on glycaemic control and insulin resistance in type 2 diabetes mellitus: a double blind placebo controlled study, „The Journal of the Association of Physicians of India” 2001.
2. K. Heshmat-Ghahdarijani, N. Mashayekhiasl, A. Amerizadeh, T. Z. Jervekani, M. Sadeghi, Effect of fenugreek consumption on serum lipid profile: A systematic review and meta-analysis, „Phytotherapy Research” 2020.
3. B. Król-Kogus, M. Krauze-Baranowska, Kozieradka pospolita (Trigonella foenum graecum L.) – tradycja stosowania na tle wyników badań naukowych, „Postępy Fitoterapii” 2011.
4. E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok, Fitoterapia i leki roślinne, PZWL 2007.
5. M. Ouzir, K. El Bairi, S. Amzazi, Toxicological properties of fenugreek (Trigonella foenum graecum) Food and chemical Toxicology, 2016.
6. A. Ożarowski, W. Jaroniewski, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, IWZZ 1987.
7. T. C. Raghuram, R. D. Sharma, B. Sivakumar, B. K. Sahay, Effect of fenugreek seeds on intravenous glucose disposition in non-insulin dependent diabetic patients, „Phytotherapy Research” 1994.