Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że serotonina, potocznie nazywana „hormonem szczęścia”, nie stanowi dla naszego organizmu potencjalnego zagrożenia. Co się jednak dzieje, kiedy jej poziom jest wyraźnie podwyższony? Jakie zmiany mogą zachodzić w naszym codziennym funkcjonowaniu, kiedy stężenie serotoniny jest zbyt wysokie? Jak leczyć, a przede wszystkim jak nie doprowadzić do pojawienia się zespołu serotoninowego? Między innymi o tych zagadnieniach rozmawiamy z naszym gościem, doktorem habilitowanym nauk medycznych Adrianem Chrobakiem – specjalistą w zakresie psychiatrii oraz neurobiologiem.
Serotonina – jakie pełni funkcje i jaki ma wpływ na organizm?
Zanim przejdziemy do zespołu serotoninowego, warto wcześniej zatrzymać się przy sprawcy całego zamieszania, czyli przy hormonie, jakim jest serotonina. Jak podkreśla dr hab. n. med. Adrian Chrobak, to niebywale ważna substancja znajdująca się w naszym organizmie. Jest to jednocześnie amina biogenna, hormon tkankowy, jak również niezwykle istotny w psychiatrii neuroprzekaźnik.
Mimo że serotonina kojarzy nam się z ośrodkowym układem nerwowym, to tak naprawdę 90 procent tej substancji pochodzi z układu pokarmowego.
Serotonina w jelitach odpowiada między innymi za skurcz mięśni czy wydzielanie enzymów trawiennych. Z kolei przeniesiona do krwi, gdzie magazynowana jest w jej płytkach, odgrywa fundamentalną rolę w tworzeniu skrzepów, czy jest odpowiedzialna za gojenie ran. Pozostałe, niezmagazynowane ilości tej substancji odpowiadają za wiele istotnych funkcji w organizmie, ze szczególnym wskazaniem na aspekty obronne. Na przykład w momencie infekcji bakteryjnej w przewodzie pokarmowym lub w przypadku pojawienia się tam substancji drażniących uwalniania przez jelita serotonina trafia do ośrodkowego układu nerwowego i może doprowadzić do występowania w organizmie nudności, tym samym spełniając swoją funkcję ochronną. W samym ośrodkowym układzie nerwowym znajduje się około dwóch procent serotoniny.
Jak podkreśla nasz gość, serotonina bierze udział praktycznie we wszystkich procesach poznawczych, emocjonalnych, również tych pierwotnych, takich jak reagowanie na ból czy bodźce zewnętrzne.
Czy serotonina jest hormonem radości?
W przestrzeni internetowej niezwykle często można natrafić na sformułowania sugerujące, że serotonina jest tak zwanym hormonem szczęścia. Jednak, jak wskazuje ekspert Radiokliniki, to substancja biorąca udział w tak wielu, kluczowych reakcjach naszego organizmu, że raczej należałoby ją traktować jako substancję regulującą, która nadaje ton aktywności różnych struktur mózgu.
Serotonina bardziej niż ze szczęściem powinna być kojarzona ze spełnieniem. W organizmie jest jej więcej, kiedy już zdobyliśmy nagrodę, kiedy osiągnęliśmy już nasz cel. Na przykład, kiedy nasz głód został zaspokojony.
Jak wskazuje doktor Chrobak, poziom serotoniny w organizmie niekoniecznie należy zwiększać poprzez przyjmowanie wskazanych medykamentów. Znacznie bezpieczniejsze są naturalne czynniki wpływające na zwiększenie jej poziomu. To między innymi właściwa higiena snu, wysiłek fizyczny czy dieta, w której znajduje się duża zawartość aminokwasu, jakim jest tryptofan.
Czym jest zespół serotoninowy?
Zbyt duże stężenie serotoniny w organizmie prowadzi do wystąpienia zespołu serotoninowego. To stan, w którym dochodzi do zbyt silnego pobudzenia receptorów serotoninowych. Ta stymulacja doprowadza do tego, że procesy, które fizjologicznie należą do obronnych, ze względu na podwyższony poziom serotoniny w organizmie zaczynają nam szkodzić. Wspominana wcześniej infekcja bakteryjna i naturalna, obronna reakcja organizmu w postaci występowania nudności, w przypadku zespołu serotoninowego prowadzi na przykład do nasilonych wymiotów czy biegunek.
W ośrodkowym układzie nerwowym zbyt duże stężenie serotoniny początkowo doprowadza do stanu pobudzenia, niepokoju, pojawiają się również stany lękowe czy chwiejność nastroju. W bardziej nasilonych przypadkach występują zaburzenia świadomości lub stany psychotyczne, na przykład halucynacje.
Na poziomie układu mięśniowo-szkieletowego dochodzi do napięcia mięśni, pojawiają się spontaniczne kurcze grup mięśniowych czy wzmożone odruchy.
Zespół serotoninowy to stan zatrucia ciała serotoniną.
Objawy zespołu serotoninowego
Podsumowując, do objawów zespołu serotoninowego należą:
- pobudzenie psychoruchowe;
- dreszcze;
- stany lękowe;
- zaburzenia świadomości;
- chwiejność nastroju;
- podwyższenie temperatury ciała,
- podwyższenie ciśnienia krwi;
- biegunka, nudności, wymioty.
Należy mieć obawy i podejrzenia pod kątem zespołu serotoninowego, kiedy wskazane we wcześniejszych ustępach symptomy pojawiają się w ciągu pierwszej doby od włączenia nowego leku lub dołączenia nowego leku do aktualnie stosowanych preparatów.
Zazwyczaj zespół serotoninowy rozpoczyna się podczas pierwszych kilku godzin. 30 procent osób ma niemalże natychmiastowe objawy w trakcie pierwszej godziny, a 60 procent pacjentów w czasie kolejnych sześciu godzin. Ma to kluczowe znaczenie dla samego rozpoznania tego zespołu.
Według doktora Chrobaka w pierwszej kolejności po wystąpieniu wyżej wymienianych symptomów powinniśmy się zgłosić do lekarza psychiatry, jeżeli oczywiście jesteśmy poddani kuracji psychiatrycznej czy leczeniu antydepresyjnemu. W innych przypadkach pierwszym adresem powinien być lekarz rodzinny, natomiast w sytuacjach skrajnych, kiedy na przykład nasza temperatura ciała dociera do 39 stopni, pojawiają się zaburzenia neurologiczne, oczopląs, należy niezwłocznie udać się na szpitalny oddział ratunkowy.
Przyczyny występowania zespołu serotoninowego
Za najczęstszą przyczynę pojawienia się zespołu serotoninowego uważa się jatrogenne (przyp. red. – będące niekorzystnym dla pacjenta następstwem leczenia) działanie leków lub substancji, które przyjmuje pacjent. To również efekt niewłaściwych, niefortunnych interakcji, jakie zachodzą między lekami lub gdy do przyjmowanych leków zostaną dokooptowane substancje stymulujące, na przykład używki.
Innymi słowy, istnieją trzy główne powody pojawiania się zespołu serotoninowego.
- Pierwszy z nich polega na połączeniu substancji, które hamują wychwyt zwrotny serotoniny, tym samym sprawiając, że nie jest ona wchłaniana przez organizm. W naszym ciele zachodzą tak zwane interakcje farmakodynamiczne.
- Drugą przyczyną są interakcje farmakokinetyczne, w których stężenie jednego z leków działających na układ serotoninowy jest potęgowane przez obecność innego leku. W efekcie w organizmie dochodzi do przekroczenia pierwotnie zaplanowanych efektów działania leku.
- Za trzeci powód uznaje się nadużycie jednego leku bądź też grupy medykamentów, w których składzie jest substancja podnosząca poziom serotoniny.
Według eksperta Radiokliniki zespół serotoninowy pojawia się najczęściej pośród pacjentów, którzy stosują leki należące do grupy substancji przeciwdepresyjnych. Jak wskazuje doktor Chrobak, trudno wskazać, z jaką częstotliwością, a także ilu pacjentów jest dotkniętych tym zespołem.
Wiemy o tym zespole od lat, ale nadal wiele cech tego zespołu pozostaje tajemnicą. Badań mamy niewiele.
Zespół serotoninowy a inne przyjmowane przez nas substancje
Jak zauważa doktor Adrian Chrobak, występowanie zespołu serotoninowego nie musi być spowodowane li tylko wskazanymi powyżej przyczynami. To może być także efekt przyjmowania suplementów roślinnych czy produktów pochodzenia roślinnego.
Zespół serotoninowy może wywołać również stosowanie dziurawca lub żeń-szenia.
Aby uniknąć potencjalnego zagrożenia wywołanego zespołem serotoninowym, warto pamiętać, aby przy okazji wizyty u lekarza specjalisty czy też w aptece wyraźnie zaznaczać, jakie przyjmujemy leki. Niezależnie od tego, czy są to medykamenty psychiatryczne, przeciwbólowe, czy też substancje, które przyjmujemy bez recepty. Również przy okazji suplementów roślinnych warto dopytać, czy pomiędzy przepisanymi bądź też zakupionymi przez nas lekami nie dochodzi do niekorzystnych interakcji.
Zespół serotoninowy może być również pochodną przyjmowanych przez pacjenta narkotyków. Jak tłumaczy doktor Chrobak, osoby, które stosują leki antydepresyjne, muszą być świadome tego, że zastosowanie używek takich jak amfetamina, ecstasy czy opioidy, może doprowadzić do wystąpienia zespołu serotoninowego.
Negatywne reakcje mogą również wystąpić po zastosowaniu „dopalaczy”. Ciągle nie udało się w pełni poznać mechanizmu ich działania, natomiast ryzyko związane z zespołem serotoninowym jest wysokie.
Jak zdiagnozować zespół serotoninowy?
Jak podkreśla ekspert Radiokliniki, zespół serotoninowy, szczególnie we wczesnym stadium, może okazać się niezwykle trudny do zdiagnozowania. Pierwsze symptomy mogą przypominać rozwijającą się infekcję. Może występować wspomniana wyżej podwyższona temperatura ciała, potliwość czy też dolegliwości gastryczne. W efekcie pacjent poddany terapii przeciwdepresyjnej może sięgnąć po leki – na przykład przeciwbólowe – celem zwalczenia infekcji, która w rzeczywistości infekcją nie jest. Takie działania jedynie pogłębią objawy zespołu serotoninowego.
W odniesieniu do zdiagnozowania zespołu serotoninowego badania laboratoryjne odgrywają jedynie rolę pomocniczą. Jak wskazuje doktor Chrobak, kluczowy jest wywiad, badanie przedmiotowe, a zwłaszcza badanie neurologiczne. Najczęściej stosowanym kryterium związanym z wykrywaniem zespołu serotoninowego są kryteria Huntera. Zakładają one przyjmowanie przez pacjenta leku bądź też grupy leków o działaniu serotoninowym i obserwację zachodzących zmian. Dotyczą one ewentualnego pojawienia się objawów pokroju: oczopląsu, spontanicznych kurczów mięśni, potliwości, pobudzenia psychoruchowego czy podwyższonej temperatury ciała.
Leczenie zespołu serotoninowego
Większość przypadków leczenia i interwencji w tym aspekcie polega na wykryciu i jak najszybszym odstawieniu leku lub innej substancji o działaniu serotoninowym. Zespół i jego objawy powinny stopniowo zanikać w ciągu doby.
W przypadku nasilonych symptomów leczenie wymaga podjęcia dodatkowych kroków. Pierwszym z nich jest stałe monitorowanie parametrów życiowych pacjenta oraz nawadnianie. Jeśli u pacjenta występuje hipertermia, czyli nadmiernie podwyższona temperatura, konieczne jest ochładzanie. Oczywiście należy unikać leków przeciwgorączkowych, aby uniknąć wspominanych we wcześniejszych akapitach następstw.
W momencie silnego pobudzenia lub stanów lękowych spowodowanych wystąpieniem zespołu serotoninowego lekarz może przepisać pacjentowi leki z grup benzodiazepin, które działają wyciszająco, zmniejszają aktywność ruchową czy też obniżają temperaturę. Jak wskazuje doktor Chrobak, stosowane są również leki o krótkim okresie półtrwania, mające na celu spowolnienie akcji serca, która w czasie trwania zespołu serotoninowego również może być wysoka.
Jeśli odstawienie leków nie wiąże się z wyraźną poprawą kondycji pacjenta, a objawy zespołu są niezwykle nasilone, stosowane są leki, które stanowią blokady receptorów serotoninowych, na przykład Cyproheptadyna.
Zespół serotoninowy jest stanem podobnym do zatrucia. W momencie, kiedy leki, które go wywołały, zostaną odstawione, zespół ten będzie zanikał. Sam z siebie nie jest stanem nawracającym.
Co ważne, zespołu serotoninowego pod żadnym względem nie należy bagatelizować. Jak podkreśla ekspert portalu Radioklinika, ciężki wariant tej przypadłości, który nie będzie leczony, jest sytuacją, która może zagrażać życiu. Hipertermia czy niewydolność nerek to tylko niektóre ze znaczących zagrożeń wynikających z pojawienia się zespołu serotoninowego. To stan, który wymaga nadzoru, kontroli lekarskiej i szybkiej reakcji przy dobraniu odpowiedniego systemu leczenia.
Zespół serotoninowy. Podcast do wysłuchania
Więcej na temat zespołu serotoninowego w podcaście portalu Radioklinika. Jakie funkcje pełni serotonina? Kto jest narażony na wystąpienie zespołu serotoninowego? Czy serotonina to hormon szczęścia i czy pomaga w leczeniu depresji? Jak podwyższyć jej poziom, unikając medykamentów? Jak nie dopuścić do pojawienia się w naszym organizmie zespołu serotoninowego? Między innymi o tych aspektach porozmawialiśmy z naszym gościem.
Doktor Adrian Chrobak – specjalista psychiatra i neurobiolog, adiunkt Kliniki Psychiatrii Dorosłych UJ CM. Autor szeregu publikacji z zakresu między innymi zaburzeń ruchowych pacjentów cierpiących na schizofrenię, chronobiologii czy funkcjonowania móżdżku. Zawodowo interesuje się leczeniem depresji, choroby afektywnej dwubiegunowej, zaburzeń lękowych, psychofarmakoterapią, neuropsychiatrią, neuropsychologią i biologicznymi podstawami chorób psychicznych, trudnościami poznawczymi i ruchowymi w przebiegu zaburzeń psychicznych, obrazowaniem ośrodkowego układu nerwowego w psychiatrii oraz chronobiologią.
