Kocimiętka właściwa – właściwości lecznicze i wpływ na zdrowie

Tradycyjnie kocimiętka i wyizolowany z niej olejek eteryczny stosowano jako preparaty o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, co potwierdzają współczesne badania naukowe. Roślina ta znana jest także ze swoich właściwości uspokajających. Na uwagę zasługuje także działający bakteriobójczo olejek eteryczny, który sprawdza się jako naturalny środek odstraszający komary i inne owady. Ponadto kocimiętka to roślina miododajna i dekoracyjna, która może zdobić przydomowe rabaty. Co jeszcze warto o niej wiedzieć?

Kocimiętka – obszar występowania i charakterystyka rośliny

Kocimiętka właściwa (Nepeta Cataria L.) to roślina lecznicza należąca do rodziny wargowych Labiatae (Lamiaceae). Jej  nazwa nawiązuje do sympatii, jaką okazują jej koty, które uwielbiają zapach kocimiętki. Roślina pochodzi ze stref umiarkowanych oraz tropikalnych Azji i Europy. Można spotkać ją także w Ameryce Północnej, dokąd została przeniesiona przez ludzi.  

Kocimiętka jest ziołem mało wymagającym. Często jest więc uprawiana jako dekoracyjna roślina ogrodowa. 

Ziele dorasta do wysokości 25-40 cm i ma owłosioną szarą łodygę. Z kolei liście kocimiętki mają kształt serca i są owłosione na spodniej stronie. Kwitnienie rośliny rozpoczyna się w czerwcu i trwa aż do września, a małe rurkowate kwiaty kocimiętki przybierają barwy od białej do fioletowej. Kocimiętka właściwa to roślina o silnym zapachu i miętowym smaku.

Surowcami leczniczymi pozyskiwanymi z kocimiętki właściwej są:

• ziele (Herba Nepetae catariae) 
• liść (Folium Nepetae catariae)

Surowiec zbiera się w okresie tuż przed lub w trakcie kwitnienia rośliny.  

Kocimiętka – skład chemiczny 

Zioło to zawiera m.in.:

• olejek eteryczny (około 1%), którego głównymi składnikami są: izomery nepetalaktonu, kwas nepetalowy i beta-kariofilen
• irydoidy
• garbniki
• pochodne kwasu dezoksyloganowego

Tradycyjne właściwości lecznicze kocimiętki

Kocimiętka właściwa to zioło znane i wykorzystywane przez naszych przodków jako roślina lecznicza. Ziele stosowano w postaci różnego rodzaju przetworów. Sporządzano z niego m.in. napar, ale roślinę spożywano także w postaci soku czy nalewki. Zewnętrznie natomiast znajdowała zastosowanie w postaci okładów. 

Zgodnie z tradycyjnym zastosowaniem, kocimiętka ma właściwości:

• halucynogenne – świeże liście rośliny należy powoli żuć, aby uzyskać pożądany efekt;
• uspokajające – napar z liści i ziela kocimiętki – napar stosowano także w celu łagodzenia bólów głowy, histerii i szaleństwa; korzeniowi przypisywano natomiast odwrotne działanie: jeśli korzeń zostanie przeżuty, to jest w stanie uczynić najcichszą osobę zaciekłą i kłótliwą, powiadano;
• lecznicze – w przypadku kolki niemowlęcej i wzdęć u dorosłych;
• pomocnicze w zatrzymywaniu odruchu czkawki;
• wspomagające płodność oraz regulację cyklu miesięcznego u kobiet; kocimiętka była także chętnie stosowana przez kobiety w celu usprawnienia i ułatwienia porodu oraz jako zioło pomagające w usuwaniu łożyska;
• łagodzące ból zębów oraz minimalizujące różnego rodzaju obrzęki; kocimiętkę wykorzystywano także w postaci okładów na bolące piersi karmiących kobiet czy okładów na szyję podczas zapalenia migdałków;

Kocimiętka tradycyjnie pełniła również rolę środka na przeziębienie o działaniu napotnym, przeciwgorączkowym i przeciwbólowym. Stosowano ją także w leczeniu pokrzywki i bóli reumatycznych.

Po zioło to sięgano w chorobach, takich jak: krztusiec, astma, żółta febra, szkarlatyna, ospa czy żółtaczka. Ziele kocimiętki używano także w celu łagodzenia nieżytów układu pokarmowego przebiegających z biegunką (za to działanie odpowiadają m.in. garbniki zawarte w roślinie) oraz w celu ułatwienia oddychania – tu wykonywano inhalacje z kocimiętki.

Tradycyjne przygotowanie kocimiętki właściwej

Napar z kocimiętki  – świeżej lub suszonej – przygotowujemy zalewając 1-2 łyżki surowca jedną szklanką wrzącej wody. Zalecane spożycie takiego naparu to jedna (250 ml) lub dwie porcje w ciągu dnia. Według dr Różańskiego silny napar ze świeżego ziela kocimiętki zażyty na czczo zwalcza pasożytnicze pierwotniaki przewodu pokarmowego.

Z kolei nalewkę z kocimiętki sporządza się, stosując proporcje: 100 g surowca na 300 g alkoholu 55-65%. Dawkuje się ją w ilości 5 ml 1-2 razy dziennie.

Kocimiętka i jej działanie przeciwdrobnoustrojowe – co mówią badania naukowe?

W jednym z badań in vitro naukowcy postanowili zbadać właściwości przeciwdrobnoustrojowe i przeciwutleniające olejku eterycznego i ekstraktu metanolowego z Nepeta Cataria. Okazało się, że olejek eteryczny z ziela wykazywał właściwości bakteriostatyczne wobec jedenastu badanych bakterii, dwunastu grzybów oraz drożdży Candida albicans. Ekstrakt metanolowy z ziela miał podobne lecz nieco słabsze działanie w porównaniu z czystym olejkiem eterycznym wyizolowanym z rośliny. Działanie przeciwutleniające zarówno olejku eterycznego, jaki i ekstraktu metanolowego z kocimiętki było jednak ogólnie bardzo słabe.

Tradycyjnie kocimiętka i wyizolowany z niej olejek eteryczny stosowane są jako preparaty o działaniu przeciwdrobnoustrojowym. 

To tradycyjne zastosowanie znalazło swoje potwierdzenie w badaniach naukowych. Ekstrakt z ziela otrzymany w eterze dietylowym wykazał działanie na bakterie gramm-dodatnie i grzyby. Potwierdzono wówczas między innymi wpływ bakteriostatyczny badając 44 szczepy Staphylococcus aureus in vitro. Z kolei inne badanie wykazało znaczną aktywność olejku eterycznego z kocimiętki przeciwko larwom nicienia Anisakis – pasożyta odzwierzęcego przenoszonego na człowieka przez jedzenie zakażonych nim ryb.

Przeprowadzone współcześnie badania potwierdziły również, że olejek z kocimiętki można z powodzeniem stosować do ochrony upraw przed fitopatogennymi bakteriami atakującymi rośliny.

Jedno z badań nad olejkiem wykazało jego wpływ na pięć bakterii Gram dodatnich i dziewięć bakterii Gram ujemnych. Najsilniejsze działanie przeciwbakteryjne wykazano wobec Neisseria subflava, a umiarkowane działanie wobec kilku innych bakterii Gram-ujemnych, w tym Citrobacter freundii, Branhamella ovis, Aeromonas caviae, Escherichia coli O157 i Serratia marcescens. Podczas badań zaobserwowano również zahamowanie wzrostu kilku bakterii Gram-dodatnich, w tym trzech gatunków Enterococcus i Staphylococcus aureus. 

Przeprowadzone badania wykazały znaczną aktywność przeciwbakteryjną oleju z kocimiętki, zwłaszcza przeciwko gatunkom bakterii Neisseria. Skuteczność olejku jest jednak stosunkowo słaba w porównaniu z antybiotykami. Natomiast, ze względu na wciąż narastającą lekooporność bakterii na stosowane antybiotyki, wskazane jest poszukiwanie alternatywnych substancji o działaniu bakteriobójczym.

Sprawdź też: Nagietek lekarski

Ziele kocimiętki właściwej jako skuteczny środek odstraszający owady

W krajach, w których choroby przenoszone przez owady są dużym problemem zdrowotnym, ważnym kierunkiem badań jest poszukiwanie tanich oraz łatwo dostępnych repelentów, czyli środków odstraszających owady. 

Olejek eteryczny z kocimiętki przetestowano na skuteczność w odstraszaniu komarów Aedes aegypti, które przenoszą wirusy Zika i Denga. Skuteczność redukcji siadania komarów na miejscach z olejkiem oceniono na 95%. Malała ona w ciągu dwóch do czterech godzin – trzeba było wówczas ponawiać aplikację olejku. Okazało się także, że olejek był skuteczniejszy od DEET (N,N-dietylo-meta-toluamid) – skutecznego, ale toksycznego i drażniącego środka chemicznego używanego w popularnych repelentach do odstraszania owadów.

Jednym z najgroźniejszych szkodników zagrażającym zwierzętom gospodarskim jest mucha stajenna (Stomoxys calcitrans). Niestety standardowe środki owadobójcze oraz urządzenia sanitarne do walki z pasożytniczymi owadami są kosztowne i często mają ograniczoną skuteczność. Z tego względu poszukuje się innych – tańszych, ale skutecznych alternatyw. Badania in vitro oraz w terenie pokazały, że preparaty zawierające olejek z kocimiętki odstraszały dorosłe owady muchy stajennej (dawały ponad 95% ochronę) oraz zmniejszały ilość składanych przez nie jaj (spadek o 98%). Okres ochrony po jednorazowym zastosowaniu trwał do 6 godzin. Same larwy much rosły także wolniej. Potrzebują one bowiem do rozwoju produktów przemiany materii wytwarzanych przez bakterie obecne w podłożu, a olejek z kocimiętki działa przeciwbakteryjnie.

To działanie kocimiętki możemy z powodzeniem wykorzystać chroniąc się przed komarami i innymi owadami podczas wiosenno-letnich spacerów.

Wpływ kocimiętki na zachowania ssaków

Zapach kocimiętki wpływa na zachowanie nie tylko kotów, ale także innych ssaków oraz owadów. Koty wabi swoim zapachem jeden ze składników rośliny – nepetalakton. Stanowi on 70-99% olejku eterycznego rośliny. Aktywnym składnikiem jest tu metabolit nepetalaktonu, czyli kwas nepetalowy. Przyciągnięte zapachem koty najpierw liżą, a potem żują kwiaty. Kocimiętka dla kota jest źródłem przyjemności i pobudzenia. Zapach rośliny jest pociągający dla kotów, bo prawdopodobnie przypomina im koci feromon. Nie wszystkie koty reagują jednak na kocimiętkę. Zakłada się, że prawdopodobnie jest to reakcja dziedziczna. Nie obserwuje się jej też u małych kotów, poniżej trzeciego miesiąca życia.

Czy z racji, że kocimiętka działa na koty, może mieć również wpływ na zachowanie ludzi? W 1969 roku lekarze Basil Jackson i Alan Reed przeprowadzili rozmowy z czworgiem pacjentów, którzy palili kocimiętkę zamiast marihuany i wskazywali na jej psychodeliczne efekty.

Wnioski z wywiadu lekarskiego wskazywały, że wpływ palenia kocimiętki na zachowania i reakcje u ludzi może być mocniejszy niż po paleniu marihuany, a efekty bardziej zbliżone do tych po zażyciu LSD (Dietyloamid kwasu D-lizergowego). 

Po zapaleniu kocimiętki pojawiały się bowiem halucynacje, synestezje i efekty sensoryczne. Dodatkowo zainteresowanie badaczy wzbudziło samoistne powtórzenie stanu narkotycznego po pewnym czasie nieprzyjmowania kocimiętki (zdarza się ono w przypadku LSD i nazywa „darmową podróżą”, czyli „free trip”). Zbadano jednak tylko cztery osoby – to za mało, żeby wyciągać wiążące wnioski. Warto mimo to mieć je na uwadze.

Kocimiętka – słowem podsumowania

Kocimiętka to zioło, które wykazuje działanie potwierdzone kilkoma współczesnymi badaniami naukowymi. Właściwości lecznicze kocimiętki wynikają z zawartego w niej olejku, którego głównym składnikiem są izomery nepetolaktonu. Olejek pozyskuje się z kwiatów, liści i łodyg rośliny (można go także pozyskiwać z korzenia, ale ma on nieco inny skład i profil substancji czynnych). Warto pamiętać, że olejek z dziko rosnących roślin w porównaniu z roślinami uprawianymi w ogródku czy na balkonie może różnić się składem, co spowodowane jest m.in.:

• rodzajem gleby
• regionem uprawy
• warunkami meteorologicznymi
• czasem zbioru rośliny
• obecnością szkodników w środowisku wzrostu rośliny

Różnice w składzie olejku mogą być spowodowane również użytą techniką ekstrakcji surowca. 

Nie oznacza to jednak, że nie warto jej uprawiać. Kocimiętka  to bardzo dekoracyjna roślina, tworząca w ogrodzie luźne lub zwarte kępy. Przyciąga pszczoły i jest lubiana przez koty, natomiast odstrasza niechciane komary, muchy, mszyce, mrówki, a nawet szczury.  

Jak zacząć uprawiać tę roślinę? Na rynku dostępne są zarówno nasiona, jak i sadzonki Nepeta Cataria. Kocimiętka jest rośliną wieloletnią, dobrze się czuje zarówno na polach uprawnych, jak i hodowana w ogrodzie czy na balkonie. Nie jest zbytnio wymagająca w uprawie, lubi natomiast miejsca ciepłe i nasłonecznione.

Bibliografia

1. Jeff Grognet, Catnip: Its uses and effects, past and present, Can Vet J Volume 31, June 1990.
2. Ahmet Adiguzel, Hakan Ozer, Munevver Sokmen, Gulluce Medine, Atalay Sokmen, Hamdullah Kilić, Fikrettin Sahin, Ozlem Baris, Antimicrobial and antioxidant activity of the essential oil and methanol extract of Nepeta cataria, 2009.
3. Williama Reicherta, Jadrian Ejercito, Tom Guda, Xujun Dong, Qingli Wu, Anandasankar Ray, James E. Simon, Repellency Assessment of Nepeta cataria Essential Oils and Isolated Nepetalactones on Aedes aegypti, 2019.
4. JJ Zhu, DR Berkebile, CA Dunlap, Zhang, D-bokser, K Tangtrakulwanich, RW Behle, F Baxendale, G Brewer, Nepetalactones from essential oil of Nepeta cataria represent a stable fly feeding and oviposition repellent, 2012.
5. Nostro, mgr Cannatelli, G Krysafi, V Alonzo, The effect of Nepeta cataria extract on adherence and enzyme production of Staphylococcus aureus, 2001.
6. F Giarratana, D Muscolino, G Ziino, V Lo Presti, R Rao, V Chiofalo, Giuffrida, Panebianco, Activity of Catmint (Nepeta cataria) essential oil against Anisakis larvae, 2017.
7. Ginette Kariarekinyana, Fedrico Galli, Nicolas A. Patience, Cariton Kubwabo, Guy Collin, Jean Claude Bizimana, Daria C. Boffito, Gregory S. Patience, Sustainable manufacture of insect repellents derived from Nepeta cataria,  2018.
8. Ali Shafaghat, Khodamali Oji, Nepetalactone Content and Antibacterial Activity of the Essential Oils from Different Parts of  Nepeta persic, 2010.
9. Jackson B, Reed A., Catnip and the alteration of consciousness,  J Am Med Assoc 1969.
10. Anuradha Ghosh, Enya V. Zhu, Haichuan Wang i in., Antibacterial Activities of Nepetalactones Against Public Health-Related Pathogens, 2021.
11. Henryk Różański, Kocimiętka – nepeta, 2009.
12. Juan Tan, Jing Li, Feng Qiao, Hepatoprotective effect of essential oils of Nepeta cataria L. on acetaminophen-induced liver dysfunction, 2019.