Nagietek lekarski jest jednym z najstarszych stosowanych w medycynie ziół. Ma bogaty skład chemiczny i wykazuje szerokie działanie lecznicze oraz kosmetyczne. Zioło sprawdza się w leczeniu stanów zapalnych, a także jako środek rozkurczowy podczas bolesnych miesiączek. Badania kliniczne wykazały również jego potencjał bakteriobójczy. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego warto mieć go w domowej apteczce.
Nagietek lekarski – zakres występowania i charakterystyka
Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) występuje głównie w krajach basenu Morza Śródziemnego, na obszarze Grecji i Bałkanów, a także na Bliskim Wschodzie. Ponadto spotyka się go w Japonii, Australii czy na Wyspach Kanaryjskich. W celach komercyjnych jego uprawa ma miejsce również w Europie, w tym także w Polsce.
Nagietek lekarski należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). To roślina jednoroczna, która ma bogaty skład chemiczny i wykazuje szerokie działanie – zarówno lecznicze, jak i kosmetyczne. Właściwości lecznicze nagietka zostały docenione już w starożytności przez Teofrasta, Dioskuridesa i Pliniusza.
Nagietek może osiągać wysokość do 50-55 cm. Łodygi rośliny są wzniesione i rozgałęzione, a dolne liście nagietka są odwrotnie jajowate, natomiast górne lancetowate. Na samym szczycie łodygi znajdują się pojedyncze kwiatostany w postaci koszyczków, brzeżne kwiaty o kształcie języczkowym, natomiast środkowe, są rurkowate. Właściwie cała roślina pokryta jest delikatnymi włoskami i gruczołami wydzielniczymi, przez co jest nieco lepka w dotyku. Charakteryzuje się także charakterystycznym i przyjemnym zapachem.
Nagietek nie ma większych wymagań co do jakości gleby. Ta roślina lecznicza rośnie nawet na piaszczystej ziemi, ale wymaga słonecznego miejsca do wzrostu. Nagietek kwitnie od czerwca do września, a kwiaty nagietka najlepiej zbierać w czasie ich pełnego rozkwitu, w słoneczne i suche dni. Zrywa się wówczas całe kwiaty, po czym wyskubuje pojedyncze płatki nagietka. Następnie rozkłada się je cienką warstwą i suszy w cieniu – w słońcu tracą bowiem swoją charakterystyczną barwę.
W celach leczniczych wykorzystuje się odmiany mające w koszyczkach jedynie kwiaty języczkowe, tzw. pełne, w kolorach intensywnie pomarańczowych. Surowiec zielarski to bowiem całe koszyczki kwiatowe lub tylko płatki, czyli kwiatki języczkowate. Suszone płatki stanowią nieco słabszy surowiec, niż te świeże.
Nagietek lekarski – skład chemiczny
Kwiaty nagietka zawierają w dużych ilościach trzy szczególnie cenne grupy związków: terpeny, flawonoidy oraz karotenoidy.
Szacuje się, że zawartość flawonoidów w surowcu wynosi od 0.3 do 1,5%. Flawonoidy są związkami działającymi moczopędnie, żółciopędnie oraz ochronnie na wątrobę. Ich najcenniejszą właściwością jest jednak działanie antyoksydacyjne, dzięki czemu wspierają układ obronny organizmu. Wspomagają także utrzymanie prawidłowego poziomu cholesterolu.
Z kolei wśród karotenoidów występujących w nagietku najważniejszymi związkami są likopen, beta karoten oraz ksantofil. Karotenoidy to związki odpowiedzialne za barwę kwiatów języczkowych nagietka lekarskiego (od żółtej do pomarańczowej) i innych roślin z rodziny astrowatych. Związki te wykazują działanie antyoksydacyjne, jednak nieco słabsze niż flawonoidy.
Nagietek lekarski bogaty jest również w substancje aktywne, takie jak: kumaryny, gorycze, olejek eteryczny, śluzy, fitosterole, kwasy organiczne, żywice, pochodne fenolowe i sole mineralne ze znaczną zawartością manganu i magnezu. Zawiera również polisacharydy o aktywności immunostymulującej, a także poliacetyleny działające grzybobójczo.
Nagietek zawiera także związki goryczowe, które odpowiadają za działanie zioła w zakresie wsparcia procesów trawiennych.
Nagietek lekarski – działanie i zakres zastosowania
Biorąc pod uwagę właściwości zdrowotne, nagietek bogaty w wiele substancji aktywnych, może być stosowany zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie.
Działanie wewnętrzne
Calendula officinalis L. bardzo dobrze sprawdza się przy dolegliwościach żołądkowych oraz wrzodowych. Nagietek lekarski jest rośliną, która wywiera korzystne działanie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, w tym żołądka i jelit.
Nagietek działa:
- ochronnie
- przeciwwrzodowo
- przeciwzapalnie
Ponadto, dzięki zawartości substancji goryczkowych, wspomaga wydzielanie enzymów trawiennych. Z tego względu zaleca się jego stosowanie w przypadku niestrawności.
Nagietek lekarski pobudza także czynność wątroby i zwiększa wytwarzanie przez nią żółci. Napar z jego kwiatów wywiera również działanie przeciwskurczowe na przewód pokarmowy oraz drogi żółciowe — ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy wskutek osłabienia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej.
Calendula officinalis jako surowiec można także wykorzystać w przypadku braku miesiączki oraz przy nieregularnym cyklu. Znany jest również z właściwości rozkurczowych, dlatego kobiety cierpiące na bolesne miesiączki w połączeniu z anemią lub depresją nerwową mogą śmiało po niego sięgać.
Nagietkowi przypisuje się także działanie przeciwnowotworowe. Badania nad właściwościami nagietka w tym zakresie były jednak prowadzone głównie in vitro i in vivo. Wykazały one, że glikozydy fenolowe hamują rozwój komórek nowotworowych czerniaka, białaczki i okrężnicy.
Działanie zewnętrzne
Dzięki zawartości karotenoidów wyciągi z nagietka bardzo dobrze wpływają na naskórek, sprawdzają się także w stanach zapalnych skóry.
Wyciąg z nagietka przeciwdziała nadmiernemu łuszczeniu się skóry oraz wykazuje działanie silnie regeneracyjne. Związki zawarte w nagietku mają działanie przeciwzapalne, przyspieszają gojenie się ran, owrzodzeń czy odleżyn.
Ze względu na potencjał przeciwzapalny ekstrakty z nagietka wykorzystywane są do produkcji past i płynów do zębów lub płynów do płukania gardła. Z kolei naparów lub gotowych ekstraktów często używa się do przemywania w stanach zapalnych spojówek i w łagodzeniu objawów zmęczonych oczu.
Zewnętrznie wyciągi z surowca działają także delikatnie przeciwbakteryjnie, pierwotniakobójczo i wykazują właściwości przeciwrzęsistkowe.
Problemy z dziąsłami? Nagietek!
W 2013 roku Hinduscy naukowcy ocenili skuteczność wyciągu z nagietka w zmniejszaniu płytki nazębnej oraz łagodzeniu dolegliwości związanych ze stanami zapalnymi dziąseł. Do badania włączono 24 pacjentów w wieku od 20 do 40 lat, którzy cierpieli na zapalenie dziąseł z krwawieniem.
Badanych podzielono losowo na dwie grupy – badaną i kontrolną. Wszystkim pacjentom z grupy badanej zalecono rozcieńczenie 2 ml nalewki z nagietka w 6 ml wody destylowanej i płukanie ust dwukrotnie w ciągu dnia (rano i wieczorem) przez okres sześciu miesięcy. Podobnie pacjentom z grupy kontrolnej zalecono użycie 8 ml wody destylowanej (placebo) jako kontrolnego płynu do płukania ust i płukanie jamy ustnej dwa razy dziennie przez sześć miesięcy.
Badanie pokazało, że płyn do płukania jamy ustnej z nagietka skutecznie zmniejsza płytkę nazębną i zapalenie dziąseł oraz błon śluzowych jamy ustnej. Może być więc stosowany jako uzupełnienie profilaktyki jamy ustnej. Dodatkowo doświadczenie wykazało, że nagietek ma działanie przeciwbakteryjne, wykazuje również właściwości przeciwzapalne oraz wspomaga gojenie ran.
Sprawdź także: Kiedy rany gorzej się goją…
Cięcie cesarskie a nagietek
W 2013 roku przeprowadzono badanie kliniczne dotyczące wpływu maści z nagietkiem na gojenie się ran po cięciu cesarskim. Badaniem objęto 72 kobiety po przebytym cesarskim cięciu. Zostały one losowo podzielone na dwie grupy – eksperymentalną i kontrolną. Kobiety z grupy doświadczalnej stosowały maść z nagietka co 12 godzin, a grupa kontrolna stosowała rutynę szpitalną przez 10 dni.
Wyniki badania pokazały, że maść nagietkowa znacznie szybciej pozwala się goić ranie po cięciu cesarskim. Dodatkowo aplikacja maści z nagietka na skórę nie powodowała żadnych skutków ubocznych.
Sprawdź, czym jest i jak radzić sobie z zespołem napięcia przedmiesiączkowego czyli >> PMS.
Zastosowanie nagietka – podsumowanie
Podsumowując, nagietek lekarski ze względu na cenne właściwości można z powodzeniem stosować:
- w stanach zapalnych i nieżytowych organów wewnętrznych: żołądka, jelit, wątroby oraz dróg żółciowych
- w chorobie wrzodowej, w okresie rekonwalescencji, po zabiegach chirurgicznych (żołądek, jelita, pęcherzyk żółciowy), również po operacyjnym usunięciu nowotworu – jako środek pomocniczy, wspomagający leczenie
- podczas zaburzeń miesiączkowania połączonych z bólem
- przy delikatnych stanach zapalnych układu moczowego
- jako wsparcie niedokwaśności, w ropnym zapaleniu okrężnicy, stanach skurczowych przewodu pokarmowego oraz w gojeniu i wypełnianiu się ubytków błon śluzowych
- zewnętrznie — na uszkodzenia skóry, stłuczenia, odmrożenia, oparzenia, owrzodzenia żylakowe, zapalenia błon śluzowych jamy ustnej i gardła, oczu, pochwy, pomocniczo — przeciw rzęsistkowi pochwowemu (równocześnie z Metronidazolem) i w postępującym zaniku nabłonka pochwy
Posłuchaj naszego podcastu >> Rak pęcherza
Preparaty z nagietka dostępne na rynku
W aptekach lub sklepach zielarskich dostępny jest kwiat nagietka w postaci sypanej lub w saszetkach. Ponadto, jest on również składnikiem wielu mieszanek ziołowych, w tym żółciopędnych, trawiennych, przeciwwrzodowych, mieszanek na podrażnienia układu pokarmowego lub regulację hormonalną. Na rynku dostępne są również ekstrakty alkoholowe z jego kwiatostanu w postaci nalewki nagietkowej – Tinctura Calendulae.
Nagietek znalazł zastosowanie również jako składnik wielu leków ziołowych stosowanych na błony śluzowe takich jak globulki dopochwowe i czopki doodbytnicze. Z kolei jako suplement diety występuje również w postaci kapsułek, tabletek czy syropów.
Co więcej, na rynku jest spory wybór kremów, maści, płynów, mleczek czy balsamów, w których znajdziemy nagietek. Co istotne, przy wyborze odpowiedniego preparatu warto zwracać uwagę, na jakim podłożu został wykonany. UWAGA! Nie polecamy kosmetyków zawierających parafinę, wazelinę czy glikol, ponieważ nie są odpowiednimi podłożami dla nagietka.
Przepisy z nagietkiem w roli głównej
Napar z kwiatów nagietka
Łatwy do wykonania napar sporządza się w następujący sposób: jedną łyżkę kwiatostanu nagietka zalewamy 200-250 ml wrzącej wody. Parzymy 25-30 minut, a następnie przecedzamy. Zaleca się, aby przygotowana w ten sposób herbatę z nagietka, spożywać trzy razy dziennie – godzinę przed posiłkiem.
Napar z nagietka może być także stosowany na skórę i błony śluzowe oraz do łagodzenia stanów zapalnych spojówek. Ciepły napar będzie odpowiedni do okładów na stany zapalne skóry u dorosłych i dzieci powyżej 6. roku życia. 3-4 razy dziennie zaparzamy świeżą porcję: łyżkę stołową kwiatów nagietka zalewamy szklanką wrzącej wody, pozostawiamy pod przykryciem na 20 minut i przecedzamy.
Nalewka z nagietka
Nalewka wykazuje pełen zakres działania nagietka. Jak ją przygotować? 50 g kwiatu nagietka zalać 500 ml czterdziestoprocentowego alkoholu. Macerujemy 14 dni, od czasu do czasu potrząsając. Po dwóch tygodniach przecedzamy i przelewamy do szklanych, ciemnych buteleczek.
Stosujemy 30-50 kropli, niekiedy do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody, 2-3 razy dziennie na jedną godzinę przed posiłkami. Zewnętrznie w postaci okładów możemy zastosować jedną łyżeczkę na 1/2 szklanki wody.
Olej ze świeżych kwiatów nagietka
Świeżo zebrane kwiaty nagietka (około 1/2 garście) należy zalać olejem roślinnym (może być to olej słonecznikowy, z kiełków pszenicy, a nawet klasyczny rzepakowy) w niewielkim naczyniu – tak, aby były nim pokryte, postawić na parze na 1-2 godziny przez 2-3 dni, aż płatki staną się kruche, a olej nabierze żółto-pomarańczowej barwy. Następnie należy przecedzić i wycisnąć kwiaty. Przelać do małych butelek, najlepiej z ciemnego szkła i przechowywać w lodówce. Stosować zewnętrznie na skórę i błony śluzowe jako środek przeciwzapalny, a także gojący rany oraz oparzenia termiczne i słoneczne.
Nagietek – przeciwwskazania
Nie zaleca się stosowania nagietka osobom, które mają uczulenie na rośliny z rodziny astrowatych Asteraceae (na przykład nagietek, rumianek, arnika). Zdarza się, że przy stosowaniu zewnętrznym naparu z kwiatów nagietka, mogą wystąpić odczyny alergiczne. W takim przypadku należy skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu lub z dermatologiem.
Napar z kwiatów nagietka nie powinien być również stosowany przez kobiety w ciąży i mamy karmiące.
Poznaj także >>> Zioła na zapalenie błony śluzowej żołądka
Bibliografia
- Dzida K., Skubij N., Tymoszuk K., Staszczak A., Poleszak P., Właściwości lecznicze i walory dekoracyjne nagietka lekarskiego (Calendula officinalis L.), ANNALES UMCS, 2016, VOL. XXVI (3), s. 13-25
- Telesiński A., Wieteska A., Onyszko M., Okińska M., Niedźwiecki E., Analiza fotochemiczna i właściwości przeciwutleniające soku z nagietka lekarskiego, BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLVI, 2013, 4, str. 428 – 433;
- Różański H., Zielarstwo i metody fitoterapii, 1993.
- Ożarowski A., Ziołolecznictwo – Poradnik dla lekarzy, 1982, Warszawa, Wydanie III;
- Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, 1987, Warszawa;
- Kuźnicka B., Dziak M., Zioła i ich stosowanie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa, 1988;
- Błecha K., Wawer I., Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia, Wydawca Bonimed, Wydanie I, Żywiec, 2011;
- Jahdi F., Khabbaz A., Kashian M., Taghizadeh M., Haghani H., The impact of calendula ointment on cesarean wound healing: A randomized controlled clinical trial, J Family Med Prim Care, 2018;7(5):893-897;
- Khairnar M., Pawar B., Marawar P., Mani A., Evaluation of Calendula officinalis as an anti-plaque and anti-gingivitis agent, J Indian Soc Periodontol, 2013, 17(6):741-7;
- https://rozanski.li/361/nagietek-calendula/
