Maluchy lubią ją zwłaszcza za owoce o pięknej, czerwonej barwie, z których można robić korale i piękne prace plastyczne. Dorośli natomiast powinni docenić ją zwłaszcza za właściwości prozdrowotne, które mogą być nieocenionym wsparciem w leczeniu i profilaktyce wielu schorzeń. Jarzębina, bo o niej mowa, od wieków wykorzystywana jest w celach leczniczych i pielęgnacyjnych. Dlaczego warto włączyć ją do naszego menu i co o jej działaniu mówią badania?
Już lato odeszło i kwiaty przekwitły,
a jeszcze coś w polu się mieni,
To w polu i w lesie czerwienią się, spójrzcie
korale, korale jesieni.
Idzie lasem pani jesień,
jarzębinę w koszu niesie.
Daj korali nam troszeczkę,
nawleczemy na niteczkę.
(autor: Anna Beata Chodorowska)
Jarzębina – charakterystyka i występowanie
Rodzaj Sorbus L. (z rodziny Rosaceae czyli Różowatych) czyli jarzęby, to duża grupa drzew i krzewów. Znanych jest około 250 gatunków, z czego w Polsce dziko występuje pięć z nich. Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem jest Sorbus aucuparia L., czyli jarząb pospolity (jarzębina). Inne występujące u nas gatunki to: Sorbus torminalis (jarząb brekinia), Sorbus intermedia (jarząb szwedzki), Sorbus chamaemespilus (jarząb nieszypułkowy) i Sorbus aria (jarząb mąkinia).
Jarzębina pospolita to krzew lub niewysokie drzewo (osiągające zwykle do 15 metrów wysokości), popularne w Europie i w Azji Mniejszej, na Kaukazie i na Syberii. Często też można spotkać ją nieopodal zabudowań i dróg, sadzi się ją także dla ozdoby w parkach. Jarzębina jest bardzo tolerancyjną rośliną, jeśli chodzi o warunki wzrostu i środowisko. Najbardziej lubi jednak miejsca słoneczne i przepuszczalną glebę. Co więcej, jest także bardzo odporna na zanieczyszczenia powietrza, m.in. dym i spaliny, dzięki czemu doskonale rośnie nawet w warunkach miejskich.
W ziołolecznictwie możemy używać owoców i kwiatów jarzębiny – Fructus et Flos Sorbi. Obecne badania wskazują wszakże, że także liście, łodygi i kora rośliny zawierają cenne związki, które mogłyby znaleźć zastosowanie w lecznicznictwie.
Drobne, żółtawobiałe kwiaty o migdałowym zapachu powinny być zbierane podczas kwitnienia w maju, suszone w zacienionych i przewiewnych miejscach. Obecnie są jednak bardzo rzadko używane. Cierpkie i gorzkie owoce, w środku których znajdziemy nasiona zabarwione na czerwono, należy zbierać jesienią tuż po przymrozkach. Wtedy smak owoców staje się łagodniejszy i mniej gorzki. Po ich zebraniu najpierw powinno się je suszyć w miejscu ogrzewanym do 30°C, a na końcu dosuszyć w temperaturze 60°C.
Surowiec w postaci kwiatów i owoców przechowujemy w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych, chroniąc przed światłem i owadami.
Klika słów o historii jarzębiny…
Znaleziska archeologiczne pokazują, że prawdopodobnie jarząb był znany ludzkości już od czasów neolitu. Grecy i Rzymianie uznawali jego owoce za wzmacniające i odkażające. Od dawna wyrabiano z nich również alkohol, o czym wspomina choćby poeta rzymski Wergiliusz, opisując zwyczaje wojowników scytyjskich: „na zabawach spędzają zimowe noce, popijając zamiast wina piwo lub napój ze sfermentowanej jarzębiny”.
Na Rusi jarząb był bardzo popularny w kuchni. Wyrabiano z niego kiszonki, konfitury, pastę jarzębinową, a owoce pieczono w piecu zmieszane z mąką i miodem. We Francji z kolei dodawano owoce jarzębiny do ciasta, a w Szwajcarii do wypieku chleba.
Niegdyś jarzębina była używana nie tylko jako środek leczniczy. Ze względu na rozległy system korzeniowy sadzono ją w celu utrwalania piargów utworzonych przez lawiny. Korę jarzębiny stosowano do garbowania, wykorzystując zawarte w niej garbniki, które nadawały skórze piękny brązowy odcień.
Z kolei drewno było wykorzystywane przez stolarzy, kołodziejów oraz rzeźbiarzy, a cienkie gałązki służyły do wyplatania koszy. Podobno dawniej wykorzystywano owoce jarzębiny także jako przynętę do polowania na dzikie ptactwo, stąd jej nazwa łacińska aucuparia, która oznacza łowiąca ptaki. Co ciekawe, na Islandii jarząb pospolity był kiedyś uważany za święte drzewo.
Owoce jarzębiny – składniki i działanie
W owocach jarzębiny znajdziemy:
- kwasy organiczne (m.in. kwas parasorbowy – około 0,4% oraz kwasy: jabłkowy, winowy, cytrynowy i sorbowy),
- karotenoidy (alfa karoten i prowitaminę A, czyli beta-karoten),
- substancje goryczowe,
- związki cukrowe (takie jak L-sorbozę),
- alkohol cukrowy D-sorbitol do 10%,
- garbniki i pektyny,
- flawonoidy (kwercetynę, kemferol i rutynę),
- kwasy fenolowe (kawowy, p-kumarowy, benzoesowy, wanilinowy, elagowy, galusowy i inne),
- trójterpeny (kwas ursolowy),
- cukry (glukozę, fruktozę i sacharozę),
- sole mineralne (najważniejsze z nich to: magnez, wapń, cynk, żelazo i mangan),
- witaminę C – do 0,2%,
- witaminy E i K,
- witaminę P (biflawonoidy – substancje wspierające oraz przedłużające działanie witaminy C, a także uszczelniające i wzmacniające śródbłonki naczyń krwionośnych).
Kwas sorbowy znajdujący się w owocach jarzębiny hamuje procesy życiowe bakterii i grzybów, co zaobserwowano w badaniach in vitro, badając wpływ między innymi na: Candida, Clostridium, Escherichia, Enterobacter, Propionibacterium, Salmonella, Staphylococcus i inne. Kwas sorbowy słabo działa z kolei na bakterie kwasu mlekowego.
Owoce jarzębiny mają delikatne działanie moczopędne i przeciwzapalne w układzie moczowym. Stosowano je w medycynie ludowej jako lek na kamicę nerkową i ułatwiały także usuwanie nadmiaru kwasu moczowego.
Napary i ekstrakty w formie nalewek z kwiatów jarzębiny rozszerzają naczynia wieńcowe i oskrzela, dlatego też znalazły się w naszym preparacie Cemmunix Herbal. W medycynie ludowej polecano je w formie naparów na zaparcia u dzieci. Zewnętrznie można wykorzystać napar z kwiatów w postaci okładów na zapalenia spojówek, zmęczenie oczu czy opuchliznę powiek oraz stosować do przemywania skóry podrażnionej, z rozszerzonymi naczyniami, wypryskami czy plamami. Napar z kwiatów jarzębiny może być stosowany w profilaktyce, jak i wspomaganiu leczenia przerostu gruczołu krokowego.
Właściwości lecznicze owoców jarzębiny
Dzięki zawartości garbników owoce jarzębiny wpływają także łagodnie ściągająco i przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Mogą też wywołać nieznaczny efekt przeciwbiegunkowy, ale w dużych dawkach działają przeczyszczająco. Garbniki hamują także rozwój bakterii i grzybów w jelitach, jak również na powierzchni skóry. Zawierają dużą ilość witaminy C, dlatego owoce sprawdzą się w uzupełnianiu jej niedoborów w organizmie. Ze względu na zawartość soli mineralnych i witamin będą działać wzmacniająco i antyoksydacyjnie, a także wspomogą metabolizm – poleca się je szczególnie w okresie zimowym.
Owoce jarzębiny historycznie były polecane w leczeniu niedomogów wątroby i nerek oraz w terapii puchliny wodnej przez niemieckiego botanika Adamusa Lonicerusa (1528-1586). Położnik z Getyngi Johann Friedrich Osiander (1787-1855) dodawał do powyższych wskazań również zaparcia. Profesor farmakologii Hugo Schulz (1853-1932) opisał owoce jarzębiny jako środek moczopędny, działający wspomagająco w łagodnych nieżytach przewodu pokarmowego. Natomiast dr Madaus (1890-1942), który badał naukowo środki medycyny ludowej opisał wyciąg z owoców jako środek moczopędny, przeciwreumatyczny i rozwalniający kał, nadający się także do leczenia i profilaktyki kamicy moczowej.
Skóra sucha, zmęczona i z widocznymi przebarwieniami też skorzysta z naparów i odwarów z owoców jarzębiny. Sorbitol podniesie jej poziom nawilżenia, sole mineralne, witaminy, cukry i aminokwasy zadziałają odżywczo, a flawonoidy będą działać antyseptycznie, przeciwzapalnie i zakwaszająco.
Sprawdź także: Skóra bez plam – naturalne sposoby na przebarwienia.
Pączki jarzębiny
Pączki jarzębiny powinny być zbierane od kwietnia do maja. Zawierają fitosterole, alkohole i kwasy woskowe oraz flawonoidy (kwercetyna, izokwercetyna), kwasy fenolowe (kwas chinowy, kawowy, galusowy, cynamonowy), kwas parasorbowy i triterpeny (kwas ursolowy). Ponadto znajdziemy w nich: aukuparynę, betulinę i jej pochodne, sorbitol, cukry i garbniki.
Pączki jarzębiny wykazują działanie napotne, przeciwgorączkowe, przeciwcukrzycowe, przeciwzapalne i regulujące wypróżnienia. Ponadto obniżają ciśnienie krwi i pobudzają oddychanie płucne, a także działają przeciwalergicznie, przeciwbakteryjnie oraz onkostatyczne.
Można stosować je wspomagająco w zaparciach oraz przy nieregularnym miesiączkowaniu, w przeziębieniach, chorobach reumatycznych, nadciśnieniu i cukrzycy.
Pączki jarzębiny można stosować także zewnętrznie – eliksiry pączkowe sprawdzą się w pielęgnacji skóry suchej, zmęczonej i z przebarwieniami oraz w przypadku stanów zapalnych, rozszerzonych porów, a także obrzęków i cieni pod oczami.
Przeczytaj także: Bolesny okres. Czy menstruacja zawsze musi boleć?
Kwiaty jarzębiny
Kwiaty jarzębiny nie są przebadane aż tak dokładnie, ale wiadomo jednak, że zawierają flawonoidy (kemferol, kwercetynę, rutynę i, apigeninę), kwasy trójterpenowe (min kwas ursolowy, alfa-amyryna), ślady olejku eterycznego, fitosterole, kwasy fenolowe (kwas kawowy, pochodne kwasu cynamonowego i hydroksybenzoesowego) oraz kwasy organiczne, takie jak kwas: jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, winowy, sorbowy i parasorbowy. Ponadto znajdziemy w nich: alkohole cukrowe, karotenoidy, substancje gorzkie, garbniki, witaminę C i cukry (sorbitol i glukozę).
Kwiaty jarzębiny ze względu na swój skład będą delikatnie napotne, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Mają także działanie: moczopędne, przeciwalergiczne, przeciwreumatyczne i przeciwobrzękowe.
Co więcej, kwiaty jarzębiny działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco i rozwalniająco. Można dodać je do mieszanek wspomagających w leczeniu chorób alergicznych, reumatycznych, przebiegających z kruchością i stanami zapalnymi naczyń krwionośnych. Sprawdzą się w zestawach ziół na stany zapalne nerek i pęcherza moczowego, ponieważ zwiększają diurezę. Kwiaty jarzębiny można podawać także przy przeziębieniach i stanach gorączkowych.
Jarzębina – uwaga na kwas parasorbowy!
Przez długie lata zawarty w jarzębinie kwas parasorbowy uważano za toksyczny, a nawet rakotwórczy. Jednak w 1975 roku opublikowano amerykańskie badania naukowe (Food Cosmet. Toxicol. 1975, nr. 5, 387), w których wykazano brak takich działań i dopuszczono jego obecność w naturalnej żywności.
Kwas parasorbowy jest obecny w świeżych owocach jarzębiny i dlatego spożyte w tej formie mogą powodować wymioty lub biegunkę. W badaniach jednocześnie wykazano jego nietrwałość – ulega rozkładowi podczas suszenia dojrzałych owoców lub w trakcie procesu ogrzewania czy też gotowania. Po takiej obróbce w surowcu przeważa działanie zapierające garbników.
UWAGA: pamiętajmy więc, że owoców jarzębiny nie powinno się spożywać na surowo!
Jarzębina – zastosowanie i badania nad jej działaniem
Oficjalnie przetwory jarzębiny możemy stosować w:
- osłabieniu czynności nerek – stany zapalne, kamica moczowa;
- zaburzeniu krążenia obwodowego – żylaki odbytu;
- zaburzeniach trawiennych – nieżyt żołądka, dwunastnicy, jelit oraz biegunki – zwłaszcza u osób starszych i dzieci;
- osłabieniu wątroby – środek osłaniający i odtruwający;
- pomocniczo w łagodnej miażdżycy.
Co jeszcze o działaniu jarzębiny mówią badania?
Jarzębina w leczeniu i profilaktyce schorzeń – co mówią badania?
Przeprowadzono badanie ekstraktu z kwiatów jarzębiny, aby lepiej poznać występujące w nich związki. Wyniki ujawniły, że ekstrakty zawierają ogromną różnorodność bioaktywnych polifenoli, cennych w profilaktyce i terapii wspomagającej chorób związanych ze stresem oksydacyjnym oraz stanami zapalnymi. Ekstrakty te miały aktywność zmiatającą wolne rodniki i działanie przeciwzapalne.
Korzystnie byłoby zbadać ekstrakty z kwiatów w badaniach in vivo, aby ocenić ich przydatność w profilaktyce m.in. miażdżycy czy zakrzepicy, jako surowiec działający ochronnie na śródbłonek naczyń krwionośnych. Jednocześnie trzeba wspomnieć, że badano tu ekstrakty metanolowe i etanolowe. Z tego względu przetwory na alkoholu, które możemy zrobić sami, będą działały mocniej niż ekstrakty wodne. W wyżej wymienionych działaniach owoce wypadają dużo słabiej niż liście czy kwiaty jarzębiny.
Badanie wpływu ekstraktu z owoców jarzębiny na komórki nowotworowe (raka płuca Lewisa i czerniaka B-16), przeprowadzone na myszach wykazało przeciwnowotworowe działanie ekstraktu oraz wspomaganie leku cytostatycznego cyklofosfamidu w hamowaniu przerzutów.
W owocach jarzębu brekinii wykazano obecność związków będących inhibitorami acetylocholinoesterazy. To substancje mające znaczenie w leczeniu choroby Alzheimera.
Różnorodne badania przeprowadza się również na gatunkach Sorbus, niewystępujących w naszym kraju. W badaniach przeprowadzonych na modelu zwierzęcym wykazano zmniejszenie toksyczności arsenu przez użycie preparatów z owoców Sorbus pohaushanensis. Wyciągi z owoców Sorbus americana i Sorbus decora mają potencjalną aktywność przeciwcukrzycową i obniżającą ciśnienie krwi.
Aktywność przeciwbakteryjną w stosunku do bakterii Gram-ujemnych powiązano z obecnością dużych ilości kwercetyny, rutyny, kwasu kawowego, chlorogenowego i p-kumarowego w ekstraktach z owoców z całego gatunku Sorbus.
Sorbus commixta zawiera lupeol – związek ochraniający kości i wpływający na różnicowanie się osteoklastów. Może być wykorzystany do leczenia osteoporozy, osteolizy, choroby Pageta, a nawet jako wsparcie w leczeniu szpiczaka mnogiego. Inne związki tego gatunku wykazały działanie cytotoksyczne w stosunku do komórek linii raka płuc w badaniach in vitro.
Badania nad właściwościami gałązek i łodyg jarzębiny
Okazuje się, że potencjał tkwiący w innych częściach jarzębiny również zainteresował naukowców. W badaniach stwierdzono działanie przeciwbakteryjne ekstraktu z liści w stosunku do bakterii Gram-ujemnych oraz silne działanie przeciwutleniające, co ma znaczenie ochronne dla DNA komórkowego.
Ekstrakt metanolowy z gałązek i liści Sorbus alnifolia wspomagał ochronę układu nerwowego przed degeneracją i wzmacniał funkcje neuronów. To może mieć znaczenie w leczeniu choroby Parkinsona.
Z kolei ekstrakty z łodyg Sorbus commixta hamowały wysoką aktywność lipazy trzustkowej i wykazywały działanie neuroochronne. Ekstrakt etanolowy z kory Sorbus decora w badaniach na szczurach miał działanie obniżające poziom glukozy i zwiększał wrażliwość na insulinę silniej niż metformina. Z kolei metanolowy ekstrakt z kory Sorbus commixta zapobiegał procesom zapalnym u szczurów z miażdżycą doświadczalną.
Wszystkie te przykłady pokazują, że jarzębina warta jest dalszego i wnikliwszego przebadania.
Jak korzystać z dobrodziejstw jarzębiny?
Odwar jarzębinowy
1 łyżkę rozdrobnionych suszonych owoców jarzębiny należy zalać 1,5 szklanki wody. Powoli ogrzewamy i doprowadzamy do wrzenia. Gotujemy 5 minut pod przykryciem, następnie odstawiamy odwar na 15 minut, po czym przecedzamy. Możemy pić go, dzieląc na 2-3 porcje. Odwar będzie działał jako środek przeciwbiegunkowy i moczopędny.
Macerat jarzębinowy
1 łyżkę rozgniecionych owoców zalewamy 2/3 szklanki zimnej wody i pozostawiamy na noc pod przykryciem. Rano przecedzamy i pijemy małymi porcjami. Ta metoda przyrządzania przynosi efekt odwrotny niż wyżej wymieniony, tj. przeczyszczający – poleca się go przy utrudnionym wypróżnianiu.
Ocet z pączków lub kwiatów jarzębiny
100g świeżych i pokrojonych pączków zalewamy litrem domowego octu. Macerujemy przez miesiąc. Ocet z pączków lub kwiatów jarzębiny można stosować wewnętrznie w niestrawności (2 razy dziennie po 10 ml) lub zewnętrznie na skórę jako tonik (po rozcieńczeniu wodą o dobrej jakości). Można także robić z niego okłady na: rany, oparzenia, obrzęki, krwiaki czy ugryzienia owadów i stosować jako płukankę do włosów.
Napar z pączków jarzębiny
1 łyżkę rozdrobnionych pączków zalewamy szklanką wrzątku. Odstawiamy na 40 minut i stosujemy przy przeziębieniach z gorączką. Napar nadaje się też do użytku zewnętrznego jako przeciwzapalny i przeciwbakteryjny okład na oczy, błony śluzowe i skórę.
Wino z pączków lub kwiatów jarzębiny
100g pączków zalewamy 700 ml białego wytrawnego wina. Odstawiamy na minimum trzy miesiące. Kieliszek takiego wina spożywamy raz dziennie (przez 2-3 tygodnie raz na kwartał) polecany jest w chorobach alergicznych, reumatyzmie, chorobie wieńcowej i nadciśnieniu.
Napar z kwiatów jarzębiny
1-2 łyżki suszonych kwiatów zalewamy szklanką wrzątku i odstawiamy na 20 minut. Napar będzie pomocny w przeziębieniach – na dzień stosujemy około 2 szklanki naparu i powoli popijamy. Możemy dodać do niego syrop malinowy lub miód. Napar może służyć także jako okład na zmęczone oczy i przy zapaleniu spojówek. Skorzysta na nim także skóra naczynkowa oraz cera trądzikowa z trądzikiem zwykłym i różowatym.
Intrakt z jarzębiny
100 g kwiatów lub owoców zalewamy 500 ml alkoholu 40-60%. Zostawiamy na dwa tygodnie. Intrakt może być stosowany przez okres dwóch tygodni, co 2-3 miesiące- spożywany codziennie po małym kieliszku. Intrakt z owoców jarzębiny przyśpieszy przemianę materii i wzmocni organizm oraz przy obrzękach (puchlinie wodnej). Wskazany jest także w chorobie wieńcowej, przeroście gruczołu krokowego oraz zaburzeniach krążenia obwodowego.
Jarzębina w kuchni
W przeszłości z owoców jarzębu mącznego pozyskiwano mąkę, która była stosowana do wypieku chleba. Dziś możemy wykorzystać je w kuchni także na inne sposoby.
Z owoców jarzębiny można przyrządzić konfitury, marmoladę lub dżem – uwaga: im krócej będą ogrzewane, tym więcej witamin zachowają. Przetwory te przydadzą się przy biegunkach, a stosowane przez kilka miesięcy po 1 łyżeczce dziennie będą działały korzystnie także przy gośćcu stawowym.
Chcąc zlikwidować nadmierną goryczkę najłatwiej jest przemrozić owoce (przechowywać w zamrażalniku przez co najmniej 48 godzin). Później można dodatkowo przelać je wrzącą wodą lub blanszować przez 1-2 minuty. Przemrożone owoce jarzębiny można wykorzystać do zrobienia z nich wina, również łącząc je z innymi owocami. Owoce jarzębiny stanowią też dodatek do tłustych pieczeni, duszonych mięs i sosów.
Cemmunix Herbal – odbudowa bariery jelitowej o naturalne wsparcie układu odpornościowego
Ekstrakt z owoców jarzębiny znajdzie też w naszym autorskim preparacie. Zawiera składniki roślinne przyczyniające się do regeneracji bariery jelitowej oraz wspierające układ odpornościowy i oddechowy. Nasza ziołowa mieszanka pomaga w odbudowie sił witalnych i regeneracji organizmu. Dzięki zawartości witaminy C pomaga w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego, ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym oraz do zmniejszenia uczucia zmęczenia i znużenia, zwłaszcza w okresie rekonwalescencji po chorobie!
Więcej informacji znajdziecie na stronie produktu >>> CEMMUNIX HERBAL
Sprawdź także jakie właściwości prozdrowotne ma >> kozieradka << nie tylko jako przyprawa w kuchni.
Bibliografia
- Monika A. Olszewska, Joanna Kołodziejczyk-Czepas. Magdalena Rutkowska, Anna Magiera, Piotr Michel, Marcin W. Rejman, Paweł Nowak, Aleksandra Owczarek, Wpływ standaryzowanych ekstraktów z kwiatów Sorbus aucuparia L. na enzymy prozapalne, liczne utleniacze i uszkodzenia oksydacyjno-azotowe składników ludzkiego osocza in vitro.
- Anna Muzykiewicz, Joanna Zielonka- Brzezicka, Adam Klimowicz, Katarzyna Florkowska, Jarząb pospolity jako źródło składników o potencjalnym działaniu antyoksydacyjnym – porównanie właściwości przeciwutleniających ekstraktów z liści, kwiatów i owoców.
- T G Razina, E P Zueva, A V Ulrich, O Yu Rybalkina, A V Chaikovskii, N V Isaikina, G I Kalinkina, V V Zhdanov, G N Zyuz’kov, Antitumor Effects of Sorbus aucuparia L. Extract Highly Saturated with Anthocyans and Their Mechanisms.
- Maciej Olczyk, Anna Geszprych, Rośliny jadalne i lecznicze z rodzaju Sorbus L.
- Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, pod redakcją doc. dra hab. Aleksandra Ożarowskiego.
- Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie.
- dr Henryk Różański, Jarzębina – Sorbus w ziołolecznictwie” oraz „Jarząb pospolity – Sorbus aucuparia L. w praktycznej gemmoterapii i floroterapii.
- dr Roman Karczmarczuk, Jarząb, jarzębina i jarzębiak, Wszechświat tom 112, nr 7-9/2011.
