Depresja u dzieci i młodzieży to coraz powszechniejszy problem, zwłaszcza u dzieci i nastolatków. O tym, jakie objawy powinny budzić niepokój i w jaki sposób pomóc dziecku w depresji, mówi dr hab. n. med. Barbara Remberk, kierownik Kliniki Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, członek zarządu sekcji psychiatrii dzieci i młodzieży Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży.
aktualizacja: 02’2022
Depresja wśród najmłodszych to bagatelizowany problem. Według niektórych badań z depresją na całym świecie zmaga się aż 20% ludzi poniżej 18. roku życia, a w Polsce blisko 1/3 nastolatków w kwestionariuszach samooceny zgłasza objawy depresyjne!
Kryteria diagnostyczne depresji u dzieci.
Kryteria diagnostyczne depresji wśród dzieci są takie same jak w klasyfikacji u dorosłych.
Do klasycznych objawów depresji należy obniżenie nastroju, spadek aktywności, uczucie zmęczenia, zaburzenia snu i koncentracji, a wśród dzieci także pogorszenie wyników w nauce. Częstym symptomem jest również drażliwy nastrój.
Na depresję częściej chorują kobiety, jednak w wieku przedpokwitaniowym (tzw. faza przedpokwitaniowa rozpoczyna się między 9. a 15. rokiem życia), depresja występuje z taką samą częstotliwością wśród chłopców i dziewczynek.
Czym różni się depresja u dzieci i młodzieży od depresji dorosłych?
Przebieg depresji u dzieci różni się od przebiegu choroby wśród dorosłych. Zdecydowanie częściej pojawia się nastrój drażliwy niż przygnębienie dominujące u starszych osób. Także reaktywność nastrojów występuje z inną częstotliwością – wśród dorosłych przez większą część dni w tygodniu obserwuje się obniżony nastrój i smutek, natomiast w przypadku dzieci i młodzieży, nawet jeśli doświadczają trudnego epizodu depresji, wystarczy kontakt z rówieśnikami, aby na krótki czas poprawić nastrój.
U dorosłych chorujących na depresję częściej pojawiają się zaburzenia snu lub bezsenność, natomiast u dzieci zdecydowanie częściej występuje hipersomia, czyli nadmierna senność.
Najmłodsi doświadczają również dolegliwości somatycznych, pojawiają się: nudności oraz bóle brzucha, głowy i stawów, a także niemożność opisania swojego nastroju, objawiająca się krzykiem i płaczem.
Depresja u dzieci i młodzieży to problem narastający i bywa, że nawracający!
Depresja zazwyczaj jest problemem narastającym, nie pojawia się nagle. Objawy nasilają się w ciągu kilku miesięcy, a długi rozwój choroby wiąże się również z długotrwałym leczeniem.
Według badań epizod depresji w populacji klinicznej, czyli leczonej trwa około ośmiu miesięcy, a w populacji nieklinicznej może kilkukrotnie nawracać, nawet przez całe życie.
Nasilenie objawów może wahać się w ciągu dnia lub zmieniać się w zależności od pory roku. Zauważa się osłabienie objawów w okresie wakacyjnym, jednak warto pamiętać, że objawy są zauważalne niemalże cały czas – rożni się tylko ich nasilenie.
Epizod depresyjny występuje zarówno w chorobie jednobiegunowej, jak i dwubiegunowej, gdzie ponadto można zaobserwować nastroje mieszane i epizody maniakalne. W chorobie dwubiegunowej epizody depresyjne nie są charakterystyczne, a stany depresyjne niejednoznaczne, odbiegające od klasycznych symptomów depresji.
Objawy depresyjne mogą występować także w przebiegu innych zaburzeń. Współchorobowość w psychiatrii dzieci i młodzieży jest regułą – dzieje się tak na przykład w przypadku objawów depresji i anoreksji.
Przyczyny depresji u dzieci i młodzieży
Etiologia depresji wśród ludzi poniżej 18. roku życia jest nieznana lub nie do końca wyjaśniona. Uważa się jednak, że występowanie epizodu depresyjnego wynika ze skojarzenia czynników endogennych i środowiskowych, do których należą trudności rodzinne, rówieśnicze, wychowawcze i społeczne.
Zmiany zachowania i pogorszenia funkcjonowania dziecka mogą sugerować depresję. Płaczliwość dziecka nie jest cechą charakteru, a oznaką nieodczuwania zadowolenia i szczęścia.
Zmiana nastroju, unikanie chodzenia do szkoły, pogorszenie wyników w nauce, trudności wychowawcze, niechęć do podejmowania trudnych działań i obowiązków, wycofanie społeczne, zerwanie kontaktu z rówieśnikami, zmiana rytmu dobowego oraz gwałtowna utrata wagi lub zwiększenie masy ciała mogą mieć wiele przyczyn – jedną z nich jest depresja!
Kiedy zmiany w zachowaniu dziecka powinny zaniepokoić rodzica?
Każda zmiana w zachowaniu powinna wzbudzić niepokój rodzica, który zobowiązany jest odpowiednio zareagować i szukać pomocy psychologicznej dla swojego dziecka.
Pierwszym krokiem w lekkich i umiarkowanych epizodach depresji jest psychoterapia, a w trudniejszych przypadkach pomocy powinien udzielić lekarz psychiatra. Jeśli rodzice są zaniepokojeni zachowaniem dziecka mogą również zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu, który może skierować pacjenta do właściwego specjalisty.
Zdarza się, że nastolatkowie sygnalizują rodzicom, że potrzebują pomocy specjalisty!
Jeśli dziecko otwarcie mówi o swoich problemach, nie można ich bagatelizować! Nastolatek ma większą świadomość tego, co się z nim dzieje i tego, co odczuwa, dlatego o wiele łatwiej zmotywować młodzież do współpracy ze specjalistą.
Dawniej depresja była stygmatyzująca – dziś młodzi ludzie są bardziej otwarci i chętniej przyjmują pomoc.
Każdy przypadek depresji jest indywidualny, dlatego ocena psychologiczna pełni kluczową rolę w procesie diagnozy.
Stany ekstremalne w depresji – samookaleczenia i próby samobójcze
Autoagresja jest problemem, z którym psychiatrzy dziecięcy spotykają się na co dzień, jednak samookaleczenia i próby samobójcze są rzadkością.
Samookaleczenia wymagają pomocy psychologicznej i dotyczą kilkunastu procent nieletnich. Bardzo niebezpiecznym objawem są myśli samobójcze – samobójstwa są co drugą przyczyną zgonów wśród nastolatków!
Nieletni należą do grupy podwyższonego ryzyka. Nastolatkowie są impulsywni, działają pochopnie, a samobójstwa bardzo często są tylko próbą zwrócenia uwagi na swoje problemy. Zdarza się, że nastolatkowie informują o planach odebrania sobie życia, czego nie wolno ignorować i jak najszybciej reagować.
Mówienie o śmierci, gromadzenie narzędzi, które mogą posłużyć do odebrania sobie życia, pisanie listów, oddawanie rzeczy i gromadzenie tabletek powinny zaniepokoić rodzica!
Osoba doświadczająca potrzeby popełnienia samobójstwa jest w takim stanie emocjonalnym, że wydaje jej się, że odebranie życia jest jedynym wyjściem z sytuacji i w żaden inny sposób nie można rozwiązać jej problemów. Taki stan wymaga jak najszybszej interwencji, która pozwoli uniknąć tragedii!
Psychoterapia, leczenie farmakologiczne czy hospitalizacja? – sposoby leczenia depresji
Jeśli dziecko ma początkowe objawy depresji, pierwszym krokiem i sposobem leczenia może być zwykła obserwacja. Niestety, ze względu na długi czas oczekiwania na konsultację lekarza specjalisty lub poradę psychologa w praktyce pacjenci, którzy nie mają nasilonych objawów depresji nie otrzymują natychmiastowej pomocy.
Leczenie depresji u dzieci zawsze powinno obejmować współpracę z rodziną i szkołą, dlatego niezwykle ważne jest szersze spojrzenie na sytuację życiową dziecka.
Formami pomocy jest wsparcie psychologiczne oraz psychoterapia, które są postępowaniem pierwszego rzutu. Jeśli nie są skutecznie stosuje się tzw. postępowanie drugiego rzutu, czyli leczenie farmakologiczne.
Stosując leki farmakologiczne należy bezwzględnie przestrzegać zalecanej dawki i częstotliwości ich podawania, gdyż podawanie lekarstw tylko w przypadku pogorszenia stanu pacjenta i nasilenia objawów jest bezcelowe!
Warto wiedzieć, że leki przeciwdepresyjne działają najwcześniej po dwóch tygodniach i konieczne jest ich regularne podawani. Nie wolno stosować ich równocześnie z substancjami psychoaktywnymi i alkoholem, co dla nastolatków niekoniecznie jest oczywiste.
Leki przeciwdepresyjne nie uzależniają i należy stosować je do ustąpienia objawów i tuż po, aby otrzymać stuprocentową pewność, że leczenie zakończyło się powodzeniem.
Także szkoła jest miejscem, w którym dziecko może otrzymać pierwsze wsparcie psychologiczne. System edukacji dysponuje szerokim wachlarzem form pomocy, m.in. indywidualną ścieżką kształcenia, gdzie zastosowanie ma indywidualizacja metod nauczania. Warto pamiętać, że dyrekcja i nauczyciele bardzo chętnie pomagają dzieciom w przypadku trudności i zwykle angażują się w pomoc, jeśli otrzymają odpowiednie sygnały, że z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego.
Terapia rodzinna standardową i ważną formą pomocy
Czynnikiem ryzyka, oprócz przemocy rówieśniczej, jest także przemoc w rodzinie lub uzależnienia, dlatego standardową formą pomocy jest terapia rodzinna.
Warto wiedzieć, że lekarz dysponuje możliwością założenia niebieskiej karty i powiadomieniem sądu rodzinnego, a nawet prokuratury, jeśli dziecko padło ofiarą przestępstwa.
Depresja u dzieci i młodzieży może mieć charakter nawracający, jednak pacjent nie jest skazany na nią do końca życia, dlatego szybka reakcja na pierwsze objawy jest kluczowa. Do psychiatry i psychiatry dziecięcego można zgłosić się bez skierowania od lekarza pierwszego kontaktu, a długi czas oczekiwania nie powinien być zniechęcający.
WAŻNE! Ten telefon dzwoni nieustannie już od 12 lat. Daje dzieciom i młodzieży szansę stanąć na nogi!
