Kwiaty lawendy są nie tylko źródłem przepięknego zapachu, ale też posiadają, znane już od wieków – właściwości lecznicze. Chcąc potwierdzić tradycyjne wskazania do stosowania lawendy jako środka przeciwlękowego, uspokajającego i nasennego, przeprowadzono szereg badań na zwierzętach, a także badań klinicznych. W artykule przedstawiamy zakres działania surowców z lawendy, jej zastosowanie w lecznictwie oraz sposoby użycia i dawkowania zioła.
Lawenda to niewysoka krzewinka o silnym, aromatycznym zapachu. Osiąga 20-60 cm wysokości. Ma wąskie, silnie owłosione liście i fioletowo niebieskie lub szaro brunatne kwiaty, zebrane na szczycie nieulistnionego pędu.
Nazwa lawendy prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego słowa lavo (lavare), co oznacza myć się, kąpać się. Kwiaty lawendy w starożytnej Grecji i Rzymie stosowano jako odświeżający dodatek do kąpieli. Od czasów królowej Elżbiety lavender water, czyli woda lawendowa znana jest na całym świecie, ponieważ była bardzo popularna w Anglii. W pismach Hildegardy z Bingen czy Paracelsusa znajdziemy zalecenia co do używania wody pozostałej po destylacji olejku lawendowego jako leku uspokajającego.
Lawenda pochodzi najprawdopodobniej z Persji lub z Wysp Kanaryjskich. Została, już w czasach starożytnych, rozpowszechniona w rejonach Morza Śródziemnego, gdzie występuje naturalnie w niskich górach regionu. Uprawiana jest w wielu krajach Europy.
Rodzaj Lavandula obejmuje ponad 30 gatunków oraz setki odmian. W lecznictwie i w przemyśle kosmetycznym stosuje się kwiaty i otrzymywany z nich olejek z odmian gatunku Lavandula angustifolia Miller – lawendy wąskolistnej, zwanej też lawendą lekarską Lavandula officinalis Chaix. Gatunek należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), zwanej dawniej wargowymi (Labiatae). W perfumerii bywa też używany surowiec z gatunku Lavandula latifolia (Lf) Medikus – lawenda szerokolistna.
Zastosowanie lawendy w lecznictwie
Kwiatostany lawendy do celów leczniczych zbieramy w lipcu lub sierpniu w początkowym okresie rozkwitania, gdy kwiaty są jeszcze w pączkach. Suszymy je w cieniu i przewiewie, w temperaturze poniżej 35 stopni. Surowiec leczniczy chronimy od światła przechowując w szczelnym opakowaniu i w suchym miejscu.
Kwiaty lawendy i olejek lawendowy wykazują różnorodne właściwości farmakologiczne i od wieków stosowane są jako leki uspokajające i ułatwiające zasypianie oraz spazmolityczne – w dolegliwościach jelitowych i zaburzeniach trawienia.
Kwiat lawendy (Flos Lacandulae) zawiera około 3% olejku eterycznego, 12% fenolokwasów (kwas rozmarynowy), triterpeny (kwas ursolowy, oleanolowy), kumaryny (kumaryna, herniaryna, umbeliferon), antocyjany, procyjanidyny, garbniki, fitosterole, flawonoidy (luteolina).
Skład olejku stosowanego do celów leczniczych jest dokładnie określony zarówno w Farmakopei Polskiej VIII, jak i w Farmakopei Europejskiej.
Olejek powinien być bezbarwną lub jasnożółtą przezroczystą cieczą o charakterystycznym zapachu. Powinien zawierać octan linalylu 25-46%, linalol 20-45%, , octan lawendulylu < 0,2%, lawandulol < 0,1%,kamforę >1,2%, limonen >1%, terpinen-4ol 0,1–6,0%, eukaliptol < 2,5%, α-terpineol > 2,0%. Dodatkowo w olejku znajdziemy kwas kapronowy, kwas propionowy, kwas p-kumarowy i kwas izobutyrowy, seskwiterpeny (kariofilen i kadinen).
Olejek lawendowy powinien być otrzymywany przez destylację z parą wodną. Na zawartość składników czynnych w olejku wpływ mają:
- czas i rodzaj destylacji,
- stosowana odmiana lawendy,
- faza wzrostu i rozwoju,
- miejsce pochodzenia.
Skład chemiczny olejku lawendowego wykazuje dużą zmienność. Różnice mają niewielkie znaczenie w lecznictwie, natomiast odgrywają znaczną rolę w ocenie przydatności olejku do celów perfumeryjnych i kosmetycznych.
Olejek lawendowy jest szeroko wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym do wyrobu perfum, wód kolońskich i do nadawania zapachu wielu produktom kosmetycznym. Obszerne badania właściwości farmakologicznych dotyczą głównie olejku lawendowego, w mniejszym stopniu natomiast kwiatów lawendy.
Zakres działania surowców z lawendy
Kwiaty lawendy
Mają działanie uspokajające i nasenne, rozluźniające psychicznie. Kwiaty lawendy wpływają także dobroczynnie na układ pokarmowy. Działają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie narządów wewnętrznych, dzięki czemu przywracają prawidłową perystaltykę dróg żółciowych i jelit. Pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i wytwarzanie żółci, zapobiegają wzdęciom i mają działanie wiatropędne.
Kwiaty lawendy hamują nadmierny rozrost mikrobioty jelitowej (działanie regulacyjne), dzięki temu są pomocne w eliminacji bądź łagodzeniu dolegliwości bólowych brzucha i kolki jelitowej.
Olejek lawendowy
Olejek działa dużo mocniej niż kwiat lawendy – pod wpływem jego składników, wpływających bezpośrednio na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza się stan napięcia nerwowego, uczucie niepokoju oraz trudność w zasypianiu.
Olejek lawendowy niszczy wiele szczepów bakterii chorobotwórczych, w tym również opornych na antybiotyki. Słabo natomiast działa na grzyby chorobotwórcze. Siła jego działania jest jednak dużo słabsza niż innych olejków. Olejek hamuje wzrost bakterii: Bacillus subtilis, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, Mycobacterium chelonae, M. fortuitum, M. kansasii, M. marinum, M. scrofulaceum oraz Psoroptes cuniculi.
Małe badanie kliniczne przeprowadzone w Polsce na grupie pacjentów z przewlekłym zapaleniem oskrzeli, polegające na stosowaniu inhalacji z olejku lawendowego wykazało poprawę stanu klinicznego pacjentów i negatywny posiew plwociny. Poza tym zaobserwowano poprawę odporności.
Olejek lawendowy wykazuje również słabe działanie moczopędne i napotne. Postuluje się jego działanie przeciwdrgawkowe (badania na zwierzętach). Dzięki obniżeniu wrażliwości nerwów czuciowych olejek zmniejsza też nasilenie bólu w chorobie reumatycznej. Poza tym wykazuje działanie miejscowo przeciwbólowe i przeciwzapalne, antyseptyczne oraz dezodorujące. Poprawia krążenie krwi. Zmniejsza łojotok. Znane jest też jego działanie zapobiegające cellulitowi, trądzikowi, łojotokowemu zapaleniu mieszków włosowych.
Hydrolat lawendowy
Hydrolat lawendowy doskonale łagodzi, regeneruje podrażnioną skórę oraz utrzymuje jej prawidłowe nawilżenie. Hydrolaty, zwane też wodami kwiatowymi lub roślinnymi, są czystymi i łagodnymi ekstraktami otrzymywanymi przy destylacji z parą wodną całej rośliny lub jej części.
Hydrolat lawendowy działa antybakteryjnie, antyoksydacyjnie i antyseptycznie. Relaksuje, odpręża i przynosi ukojenie, pozostawiając skórę miękką i dobrze nawilżoną. Stosowany regularnie poprawia wygląd i kondycję skóry, a dzięki zawartości niewielkiej ilości olejku eterycznego korzystnie wpływa na poprawę nastroju i samopoczucia.
Hydrolat lawendowy jest idealnym uzupełnieniem codziennej pielęgnacji twarzy, włosów i całego ciała. Ze względu na swoje uniwersalne właściwości sprawdzi się w codziennej pielęgnacji każdego typu i rodzaju cery.
Hydrolat lawendowy:
- łagodzi podrażnienia,
- poprawia kondycję cery,
- utrzymuje prawidłowe nawilżenie skóry,
- odżywia i poprawia koloryt skóry,
- działa antybakteryjnie i antyoksydacyjnie,
- przynosi ukojenie zmęczonej skórze,
- przyspiesza procesy odnowy naskórka,
- wspomaga naturalne procesy gojenia,
- wspomaga leczenie oparzeń słonecznych,
- wzmacnia włosy i stymuluje ich wzrost,
- łagodzi stany zapalne skóry głowy,
- wspomaga pielęgnację skóry dotkniętej łupieżem,
- poprawia nastrój i samopoczucie,
- niweluje stres i ułatwia zasypianie.
Co mówią wyniki badań nad lawendą?
W celu potwierdzenia tradycyjnych wskazań do stosowania lawendy jako środka przeciwlękowego, uspokajającego i nasennego, prowadzono szereg badań na zwierzętach, a także badania kliniczne.
- Nie do końca wyjaśniono działanie lawendy na ośrodkowy układ nerwowy, ale przyjmuje się, że głównym składnikiem działającym może być obecny w olejku linalol i jego prawdopodobny wpływ na receptory GABA-A oraz zmniejszenie uwalniania acetylocholiny w komórkach neuronów.
- Badania na myszach wykazały działanie wyciągów z lawendy i olejku zarówno podawanych doustnie jak i w inhalacji. Zaobserwowano działanie zmniejszające ruchliwość – zmniejszała się do normalnej nadmierna aktywność uprzednio pobudzona podaniem kofeiny u myszy. Zmniejszało się uczucie lęku obserwowane w teście labiryntu u gerbili. Stwierdzono działanie przeciwdepresyjne w teście forsownego pływania u szczurów. Siła działania była porównywalna ze stosowaniem leków typu benzodiazepin.
- Ciekawą obserwacją było hamowanie wywołanych sztucznie drgawek padaczkowych u myszy przez wyciąg wodno-alkoholowy z kwiatów lawendy, w stopniu zbliżonym do diazepamu.
- W leczeniu epilepsji praktycznie brakuje potwierdzonych bezpiecznych leków naturalnych i gdyby można było to potwierdzić badaniami klinicznymi u ludzi byłoby to ważne odkrycie.
- U zwierząt można sztucznie wywołać stan podobny do choroby Alzheimera – w ten sposób zauważono, że wyciąg wodny z lawendy oraz inhalacje z olejku zmniejszały u szczurów deficyt pamięci przestrzennej w teście labiryntu wodnego. W badaniach prowadzonych na ludziach z demencją obserwowano, że inhalacje z olejku lawendowego wyraźnie łagodziły pobudzenie, agresywne zachowania i krzyki.
- W różnych badaniach klinicznych wykazano, że lawenda zmniejsza stres i lęk pacjentów w różnych pospolitych sytuacjach życiowych jak oczekiwanie na zabieg stomatologiczny, czy egzamin na studiach, czyli lęk o niewielkim nasileniu.
- Dwa badania kliniczne wykazały łagodzenie bólu menstruacyjnego dzięki olejkowi stosowanemu miejscowo w postaci oleju (2 krople olejku lawendowego rozpuszczonego w oleju migdałowym) lub maści (o stężeniu 3% i zawierającej mieszaninę olejku lawendowego, szałwiowego i majerankowego w proporcjach 2:1:1). Preparaty te znacznie zmniejszyły siłę dolegliwości i czas ich trwania.
Kiedy warto zrobić sobie napar z kwiatów lawendy?
- Pierwszym ze wskazań jest używanie naparu z lawendy wspomagająco w nerwicach wegetatywnych, zaburzeniach lękowych, niepokojach psychicznych, stresie czy bezsenności. Można także stosować lawendę samą, bądź jako składnik mieszanek ziołowych. Napar może też przynieść ulgę w stanach nerwowych związanych z napięciem przed miesiączką czy w okresie klimakterium, jak również w zaburzeniach miesiączkowania na tle nerwowym. Może też być pomocny w migrenie.
- Czasami w parze ze stresem idą zaburzenia trawienne, skurcze żołądka i jelit, a także nadmierna fermentacja oraz wzdęcia i tu herbatka z kwiatów lawendy będzie dobrym wyborem.
- Napar można stosować także na poprawę apetytu u osób starszych i starszych dzieci.
- Herbata z kwiatów lawendy sprawdzi się także podczas infekcji układu oddechowego, pokarmowego i wydalniczego.
- Napar z kwitów lawendy jest pomocny również w inhalacjach lub jako składnik aerozoli przy schorzeniach jamy ustnej, gardła, oskrzeli i przewodów nosowych.
Zewnętrznie w celach leczniczych możemy stosować wyciągi i olejek lawendowy w reumatyzmie, artretyzmie, bólach miesiączkowych, nerwobólach. Z powodu działania przeciwdrobnoustrojowego sprawdza się w pielęgnacji skóry trądzikowej. Kosmetycznie możemy go stosować w celu zapobiegania cellulitowi.
Olejek lawendowy znamy też wszyscy z wyrobów kosmetycznych: aromatyzuje się nim mydła, płyny pod prysznic czy do kąpieli, kremy i balsamy do twarzy. Jest składnikiem w kompozycjach zapachowych wód toaletowych i perfum. Poprawia też zapach detergentów stosowanych w naszych domach.
To może Cię zainteresować: Melatonina – przyczyny i skutki niedoboru w organizmie
Przeciwwskazania do stosowania produktów z lawendy
Olejek lawendowy jest silną substancją czynną – nie podaje się go na pewno kobietom ciężarnym (w tym i nalewki lawendowej), ale można podawać napar.
Nie podajemy również olejku osobom ze stanami zapalnymi żołądka, jelit, wyrostka robaczkowego, wrzodami żołądka czy krwawieniami w przewodzie pokarmowym, poważnymi schorzeniami wątroby czy nerek.
Zbyt duża dawka olejku lawendowego może wywołać mocne podrażnienie błon śluzowych układu pokarmowego, ale także nerek i pęcherzyków płucnych. Zewnętrznie może spowodować rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz zaczerwienienie i rozgrzanie u osób o bardzo wrażliwej skórze oraz w miejscach delikatnych.
Sposób użycia i dawkowanie lawendy
Lawenda wg Farmakopei Polskiej VI jest surowcem o działaniu uspokajającym. Oficjalne dawki lawendy wynoszą doustnie w naparach: dawka jednorazowa 1 g, dobowa 3 g.
Najprościej jest przygotować napar: kwiat lawendy (1 g) zalewamy szklanką wrzątku i parzymy 15 minut. Możemy go pić 3 razy dziennie lub tylko na noc jako środek pomagający w zasypianiu. Dawka dzienna to około 1 i 1/2 łyżki.
Możemy również sporządzić nalewkę z lawendy w proporcjach 1:3 i przyjmować ją 2-3 razy dziennie po łyżeczce.
Ciekawy przepis na wino podaje profesor Ożarowski. Zaleca on macerowanie przez 2 tygodnie 10 g kwiatów lawendy, 5 g owoców kolendry i 2 g owoców anyżu w 1/2 litra czerwonego wina. Takie wino może być używane jako środek na złe trawienie, brak łaknienia, ale i jako środek wiatropędny, rozkurczowy i znoszący ból brzucha oraz żółciopędny i moczopędny. Piejmy go 2-3 razy dziennie po małym kieliszku.
Eteryczny olejek lawendowy zażywamy 2-3 razy dziennie, po 4 krople na miodzie. Zewnętrznie możemy używać olejku eterycznego do smarowania skóry. Ma on działanie odkażające, zwalcza nieprzyjemny zapach potu, jest także pomocny w stanach artretycznych i reumatycznych. Nośnikiem może być olej bazowy lub spirytus. Do kąpieli możemy dodać 10-12 kropli (wymieszać z olejem bazowym) na wannę wody – kąpiel odprężająca.
Możemy też stworzyć napar do kąpieli mieszając po 50g kwiatów lawendy, kwiatów lipy i ziela macierzanki. Do sporządzenia naparu używamy 2-3 litrów wrzącej wody i po przecedzeniu wlewamy do wanny. Zioła pozostałe po przecedzeniu wkładamy do woreczka płóciennego i również umieszczamy w wannie. Woda powinna mieć temperaturę 37-38°, a kąpiel powinna trwać około 15-25 minut. Potem kładziemy się i odpoczywamy – powinno to nas uspokoić i ułatwić zasypianie.
Zapraszamy serdecznie do lektury pozostałych artykułów z naszego działu: Ziołolecznictwo (fitoterapia).
Bibliografia
- „Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy pod redakcją doc. dra hab. Aleksandra Ożarowskiego”
- Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”
- Michalina Adaszyńska-Skwirzyńska, Maria Swarcewicz „ Skład chemiczny i aktywność biologiczna lawendy lekarskiej
- Anna Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia, Joanna Wiśniewska „Działanie olejku lawendowego (Oleum Lavandulae) na bakterie beztlenowe”
- Michalina Adaszyńska, Maria Swarcewicz, Agata Markowska-Szczupak „Porównanie składu chemicznego i aktywności przeciwdrobnoustrojowej olejku eterycznego otrzymanego z różnych krajowych odmian lawendy wąskolistnej (Lavandula angustifolia L.)”
- Karolina Kraśniewska, Małgorzata Gniewosz, Olga Kosakowska, Katarzyna Pobiega „Ocena składu chemicznego oraz właściwości przeciwdrobnoustrojowych olejku eterycznego z lawendy wąskolistnej (Lavandula angustifolia L.) w powszechnie dostępnym preparacie handlowym”.
- Natalia Dobros „Zioła o działaniu uspokajającym i przeciwdepresyjnym”.
- Jadwiga Nartowska „Lawenda-nie tylko pachnidło”.
