Leczenie żywieniowe (żywienie kliniczne) stanowi integralną część procesu leczniczego. Ma to szczególne znaczenie w leczeniu pacjentów onkologicznych. Statystyki pokazują, że 30% osób trafiających na oddziały szpitalne jest niedożywiona. Problem pogłębi się u 70% z nich w momencie opuszczania szpitala. Z kolei 30% pacjentów, która została przyjęta bez stwierdzonego niedożywienia, w chwili wypisu będzie niedożywiona. Nie są to tylko polskie statystyki, ale jest to problem globalny. Dlaczego tak się dzieje? Zapraszamy do lektury artykułu oraz do wysłuchania podcastu, gdzie poruszamy temat niedożywienia i potrzeby leczenia żywieniowego u osób przewlekle chorych.
Gościem Jarka Rosińskiego jest dr hab. n med. Dorota Mańkowska-Wierzbicka, prezes Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego i Dojelitowego, Katedra i Klinika Gastroenterologii, Żywienia Człowieka i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.
Czym jest niedożywienie?
Niedożywienie to stan, który wynika z nieprawidłowego wchłaniania lub nadmiernej utraty składników odżywczych, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu.
O niedożywieniu mówi się w sytuacji, kiedy pacjent w niezamierzony sposób chudnie. Utrata powyżej 5% wyjściowej masy ciała w miesiącu lub 10% w ciągu 3-6 miesięcy powinny już budzić nasz niepokój.
“Taka niezamierzona utrata masy ciała przekłada się niestety na zaburzenia odporności danej osoby, dlatego że towarzyszy temu niedożywieniu najczęściej utrata białka – ważnego w utrzymywaniu odporności czy do funkcjonowania mięśni. Konsekwencją niedożywienia staje się zagrożenie różnego rodzaju powikłaniami.” – tłumaczy dr Mańkowska-Wierzbicka.
Przyczyny niedożywienia
Najczęstsze przyczyny niedożywienia to:
- przewlekła choroba;
- nagły stan chorobowy, wiążący się zazwyczaj z dużym stresem.
Niedożywienie – objawy
Do najbardziej widocznych objawów niedożywienia należy przede wszystkim nadmierna utrata masy ciała, ale także utrata tkanki tłuszczowej i masy mięśniowej. Poza tym niedożywienie może powodować objawy takie jak:
- uczucie ciągłego zmęczenia,
- nadmierną senność,
- rozdrażnienie,
- apatię,
- zaburzenia cyklu miesiączkowego u kobiet,
- zaburzenia koncentracji,
- uczucie zimna,
- cienką i zimą skórę.
Osoby niedożywione mogą odczuwać jeden albo kilka z powyższych objawów. Często doświadczają także innych, związanych z brakiem konkretnych witamin i minerałów.
Niedożywienie u dzieci
Niedożywienie może dotknąć każdego — także młodych pacjentów. U dzieci i młodzieży najczęściej spowodowane jest nowotworami i przewlekłymi stanami zapalnymi toczącymi się w przewodzie pokarmowym, takimi jak: choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (WZJG). Wspólnymi objawami tych dolegliwości są najczęściej bóle brzucha, nudności, wymioty czy biegunki. W takiej sytuacji może pojawić się strach przed jedzeniem, co jeszcze bardziej pogłębia problem.
U dzieci niedożywienie jest szczególnie niebezpieczne, ponieważ brak odpowiednich składników odżywczych zaburza syntezę kluczowych hormonów oraz hamuje wzrost i rozwój. Następuje także znaczne obniżenie odporności, przez co dziecko jest bardziej podatne na infekcje. Skutki długotrwałego niedożywienia u dzieci bardzo ciężko odwrócić. Wsparcie leczeniem żywieniowym jest więc tu kluczowe.
Niedożywienie u osób z nadwagą i otyłością
Pacjenci ze zbędnymi kilogramami na początku mogą nie zauważać utraty masy ciała lub cieszyć się z chudnięcia — jem normalnie, kilogramy lecą w dół, kto by tak nie chciał? Niestety w przypadku nowotworów i niektórych chorób przewlekłych, spadek masy ciała w takiej sytuacji oznacza także utratę białka — a to jest bardzo niebezpieczne dla zdrowia, bo z białka zbudowane jest 20% ludzkiego ciała.
Nagły spadek masy ciała, w szczególności u osób z nadwagą i otyłością, bez zmiany nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej, jest wskazaniem do konsultacji lekarskiej i wykonania badań. W takiej sytuacji warto wykonać proteinogram (profil białkowy), który bada stężenie białka całkowitego oraz poszczególnych jego frakcji (globulin), a także sprawdzić jak wygląda jego cholesterol.
Czym jest pojęcie prerehabilitacji?
Koncepcja prerehabilitacji polega na tym, żeby obejmować leczeniem żywieniowym pacjentów, którzy przychodzą ze skierowaniem przeprowadzenia leczenia operacyjnego i którzy wymagają dodatkowej interwencji żywieniowej. Przed zabiegiem operacyjnym w takim wypadku powinna odbyć się ocena stanu niedożywienia, w tym zbadanie niedoboru składników odżywczych i określenie zapotrzebowania na te składniki u konkretnego pacjenta. Następnie rozpoczyna się proces leczenia niedożywienia, który trwa około 14 dni.
Dobrze zbilansowana dieta doustna wzbogacona o dodatkowe suplementy odżywcze (oral nutritional supplements – ONS) w postaci płynnej czy proszkowanej dodatkowo dodane do diety doustnej wspomagają pacjenta, dzięki czemu trafia na stół operacyjny dobrze odżywiony i znacznie szybciej wraca do sił po operacji.
Pacjent, u którego wystąpi mniej powikłań pooperacyjnych to pacjent dobrze odżywiony.
Niedożywienie w leczeniu szpitalnym
Na początku przytoczyliśmy statystyki na temat pacjentów trafiających na oddziały szpitalne. Część z nich jest już niedożywiona w momencie przyjęcia na oddział. U niektórych problem pogłębi się w chwili wypisu a część z nich „nabędzie” niedożywienie podczas pobytu w szpitalu (tzw. niedożywienie szpitalne). Z czego to wynika?
Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się to niemożliwe, w wielu przypadkach jest to całkowicie naturalne. Pobyt w szpitalu wiąże się m.in. z pogłębioną diagnostyką. W przypadku pacjentów onkologicznych często są to badania dość inwazyjne, które wymagają pewnych ograniczeń żywieniowych. Przed badaniami krwi — trzeba być na czczo. Kolonoskopia wymaga dwudniowej głodówki. Rezonans czy tomografia także muszą być wykonane na czczo. Do tego czasami przed badaniem należy podać kontrast — a ten może powodować nudności i wymioty. Diagnostyka szpitalna często jest też dla pacjenta stresująca, przez co traci on po prostu apetyt i może dojść u niego do niedoboru składników odżywczych.
Niedożywienie i leczenie żywieniowe
Leczenie żywieniowe stanowi (a przynajmniej powinno) integralną część procesu leczniczego niedożywienia. Jego celem jest poprawa stanu odżywienia pacjenta — co bezpośrednio przekłada się na przyspieszenie procesu leczenia i lepsze rokowania.
Pierwszy etap leczenia żywieniowego obejmuje ocenę stanu odżywienia pacjenta i zapotrzebowania na składniki odżywcze. Następnym krokiem są zalecenia i podaż odpowiednio dobranych substancji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu — węglowodanów, białek, tłuszczów, witamin, makro- i mikroelementów oraz pierwiastków śladowych. Podaje się je doustnie, dożylnie lub dojelitowo. Ostatnim etapem leczenia żywieniowego jest monitorowanie terapii.
Żywienie kliniczne najczęściej przeznaczone jest dla pacjentów cierpiących na nowotwory oraz choroby przewlekłe.
Zalety leczenia żywieniowego:
- Przyspiesza gojenie się ran — ma to szczególne znacznie w przypadku pacjentów pooperacyjnych.
- Zwiększa tolerancję i skuteczność leczenia — u chorych najczęściej obserwuje się niedobór białka, którego jedną z funkcji jest m.in. transport hormonów i leków. Brak nośnika dla farmaceutyków może prowadzić do uszkodzenia nerek i wątroby wskutek zaburzonego metabolizmu wchłaniania leków.
- Zmniejsza ryzyko zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych — w wyniku choroby, jak i często inwazyjnego leczenia (np. chemioterapii) spada odporność organizmu. Dzięki żywieniu klinicznemu wspiera się układ immunologiczny pacjenta.
- Przyspiesza regenerację organizmu — im pacjent szybciej odzyska siły, tym lepiej będzie się czuł zarówno fizycznie, jak i psychicznie.
- Zmniejsza ryzyko powikłań i przedwczesnego zgonu — nowotwory i inne choroby przewlekłe często prowadzą do różnych powikłań. Dzięki leczeniu żywieniowemu można ich uniknąć.
- Skraca czas hospitalizacji pacjenta.
Leczenie żywieniowe to bardzo specjalistyczne leczenie, które powinno być prowadzone przez lekarza oraz przy udziale dietetyka klinicznego. Niestety w szpitalach brakuje dietetyków klinicznych, co powoduje, że cały obowiązek objęcia pacjenta leczeniem żywieniowym pozostaje w rękach lekarzy, którzy nie są edukowani do prowadzenia żywienia doustnego.
Dla pacjenta przewlekle chorego niezwykle ważne jest też wsparcie psychologa, psychoterapeuty jak również psychiatry.
Psycholog może pomóc choremu radzić sobie z różnymi zaburzeniami. Trzeba wiedzieć, że utrata 10-25% masy ciała przekłada się na apatię, depresję i lęki. Nie tylko stan niedożywienia jest trudny dla pacjenta. Samo leczenie żywieniowe również może być ciężkie. Terapia często wiąże się z wieloma wyrzeczeniami. Pacjent musi przyjmować pokarmy o ściśle określonej porze i nie może włączać do diety tego, na co ma akurat ochotę. Ponadto przebywanie wśród osób, które jedzą normalnie, może okazać się wyzwaniem.
Z drugiej strony trzeba mieć świadomość, że nieleczone niedożywienie może prowadzić do szeregu powikłań, a w skrajnych przypadkach nawet do śmierci pacjenta.
Niedożywienie i leczenie niedożywienia. Podcast do wysłuchania
Niedożywienie jest nieodłącznym elementem wielu chorób, głównie nowotworowych. Dotyka osób przewlekle chorych. Jednak żywienie kliniczne może skutecznie zniwelować jego skutki i zapewnić organizmowi siły do walki z chorobą. Istnieje coraz więcej terapii, które są skuteczne w leczeniu nowotworów. Jednak żeby pacjent mógł z nich skorzystać, musi być do nich przygotowany — dobrze odżywiony. Bez odpowiedniego wsparcia żywienia klinicznego pacjent może nie znieść nawet tradycyjnej chemioterapii. Leczenie żywieniowe powinno stanowić nieodłączny element każdej terapii.
Gościem Jarka Rosińskiego była dr hab. n med. Dorota Mańkowska-Wierzbicka, prezes Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego i Dojelitowego.
