Nieustanne huśtawki nastrojów, emocjonalny rollercoaster, czy przede wszystkim, paniczny strach przed odrzuceniem. To tylko część problemów, z jakimi zmagają się pacjenci z osobowością o typie chwiejnym emocjonalnie. Gdzie szukać pomocy? Jaka terapia jest najskuteczniejsza? O osobowości borderline rozmawialiśmy z naszym gościem, specjalistą psychiatrą i psychoterapeutą – lek. med. Pawłem Brudkiewiczem.
Czym są zaburzenia osobowości, osobowość borderline?
Zaburzenia osobowości stanowią osobną kategorię w medycznej diagnostyce. Co za tym idzie, nie należy ich błędnie klasyfikować, jako chorób psychicznych pokroju depresji, czy schizofrenii, jak również nie należy ich łączyć z nerwicami.
Zaburzenia osobowości to trwałe, nieprawidłowe i dysfunkcjonalne wzorce przeżywania samego siebie i świata, który nas otacza. Ich obecność prowadzi do narastających i powtarzających się problemów pacjenta w relacjach międzyludzkich, relacjach uczuciowych, czy też intymnych. W zależności od stopnia nasilenia danego wzorca, dochodzi do podziału zaburzeń osobowości na poszczególne kategorie i podtypy. Jednym z nich jest zaburzenie borderline (BPD).
Czym jest osobowość borderline?
Osobowość Borderline (BPD – borderline personality disorder) – stosowane określenia to również: osobowość o typie chwiejnym emocjonalnie, zaburzenie osobowości typu borderline.
Osoba cierpiąca na tego typu zaburzenie jest podatna na częste zmiany nastrojów, towarzyszy jej permanentne uczucie pustki, niespełnienia, wzmożona impulsywność, czy też rozczarowanie własną osobą. W relacjach międzyludzkich pacjent balansuje pomiędzy skrajną euforią, a deprecjonowaniem drugiej osoby. W znacznej mierze wynika to z lęku i obaw związanych z ewentualnym odrzuceniem.
Przyczyny występowania osobowości typu borderline
Przed laty uważano, że główną przyczyną pojawienia się tego typu zaburzenia były traumy przebyte w okresie dziecięcym. Zwracano uwagę na ewentualną szkodliwość otoczenia, w którym dana osoba dorastała. Wiązano to z dojrzewaniem w środowisku pozbawionym uczuć, wychowaniem, które naznaczone było przemocą na gruncie psychicznym, czy fizycznym, a także występującym poczuciem odrzucenia, które objawiało się w kontaktach z bliską osobą (rodzicem, opiekunem).
Na przestrzeni lat i przy wykształceniu nowoczesnych metod badawczych, dowiedziono również, że na rozwój tego zaburzenia mają wpływ także czynniki, czy predyspozycje biologiczne. W tym kontekście wymienia się osobowość typu borderline, jako element spektrum dwubiegunowości, gdzie pewne cechy danych zaburzeń są zbieżne.
Prawdopodobne przyczyny powstania zaburzeń osobowości borderline:
- przebyte traumy w okresie dziecięcym,
- zaburzone relacje z najbliższymi,
- predyspozycje biologiczne.
Jak rozpoznać osobowość z pogranicza?
Obecnie, w przypadku rozpoznania zaburzeń psychicznych stosuje się głównie dwie klasyfikacje. Jedną z nich jest klasyfikacja psychiatryczna DSM-5 oraz sporządzona przez Światową Organizację Zdrowia WHO – klasyfikacja ICD-11. Te dwa źródła stanowią kompatybilny i kompleksowy zestaw objawów, które muszą wystąpić w odpowiedniej ilości, aby u danego pacjenta stwierdzono obecność zaburzenia osobowości typu chwiejnego.
Diagnoza zaburzenia osobowości o typie chwiejnym emocjonalnie jest diagnozą kliniczną. Może postawić ją psychiatra, a także psycholog, w oparciu o szczegółowy wywiad oraz dostępną ilość kwestionariuszy dotyczących badań osobowości. Im bardziej drobiazgowa jest analiza danego pacjenta, którą również sam zainteresowany może wykonywać, tym bardziej dogłębne są wyniki i korzyści płynące z dobrania odpowiedniego rodzaju terapii. Diagnoza może trwać od kilku dni do nawet kilku tygodni.
Należy pamiętać, że medycyna nie jest nauką ścisłą, więc kryteria i ewentualne dopasowanie poszczególnych objawów powinno przebiegać w sposób indywidualny, dostosowany do pacjenta. Wszystko po ty, aby uniknąć postawienia niewłaściwej diagnozy.
Objawy charakterystyczne dla osobowości borderline
Wspomniane w jednym z wcześniejszych ustępów uwarunkowania środowiskowe i okoliczności dorastania, prowadzą do jednego z głównych objawów zaburzenia osobowości o typie chwiejnym, czyli do popadania w skrajności w relacjach międzyludzkich. Pacjent balansuje między idealizacją, a odrzuceniem, dewaluacją bliskiej osoby. Chory poszukuje wymarzonego partnera i dąży do stworzenia perfekcyjnej relacji. Jeżeli takowa nie zachodzi, a w znacznej większości przypadków tak właśnie jest, wówczas pacjent od granicznego uwielbienia, przechodzi do drastycznej dewaluacji.
U chorego z osobowością o typie chwiejnym emocjonalnie występuje również przedłużające się poczucie pustki wewnętrznej, czy też wątpliwości tożsamościowe.
Niekiedy pojawia się bezsenność, nawracające silne, czy też paniczne lęki, które komplikują życie codzienne. Mogą przejawiać się także nasilone skłonności do sięgania po substancje psychoaktywne. Wszystko celem „uśpienia” lęków, czy pojawiających się obaw związanych z relacjami międzyludzkimi i ewentualną perspektywą odrzucenia. Niezwykle istotną kwestią jest także zaobserwowana wzmożona skłonność do autoagresji. Pacjenci dokonują samookaleczeń, pojawiają się myśli, czy wręcz podejmowane są próby samobójcze.
Jak wskazuje nasz ekspert, istnieje również szereg udokumentowanych przykładów, w których to wraz z zaawansowaniem wiekowym poszczególnych pacjentów, psychopatologiczne objawy BPD słabną. W odległej perspektywie można liczyć na poprawę stanu osobowości pacjenta, jednak nie jest powiedziane, że nie będzie się to wiązało z całym szeregiem powikłań, pokroju rozpadających związków, prób samobójczych, czy uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Niemniej, długotrwały przebieg tego typu zaburzenia, często w połączeniu z właściwą terapią, może okazać się korzystny.
„Zaburzenie osobowości borderline – dobrze rokujące zaburzenie”
Podsumowując, do najczęstszych objawów borderline zaliczają się:
- zmienność uczuciowa polegająca na skrajnej ocenie innych osób. Od idealizacji, do dewaluacji;
- wyraźne wahania nastrojów i wynikająca z nich niestabilność emocjonalna pacjenta;
- paniczny strach, lęk przed porzuceniem;
- impulsywność;
- skłonność do autoagresji, możliwość podjęcia prób samobójczych;
- silne odczuwanie emocji – gniewu, wściekłości, euforii;
- kryzysy tożsamościowe, poczucie pustki wewnętrznej;
- możliwe występowanie epizodów paranoicznych;
- nadużywanie substancji psychoaktywnych;
- wrażliwość na ocenę innych;
- bezsenność.
Osobowość chwiejna emocjonalnie – metody leczenia
Leczenie pacjentów z osobowością borderline opiera się głównie na psychoterapii. Kluczowym aspektem leczenia jest właściwa relacja na linii pacjent – terapeuta. W przypadku zaburzenia osobowości o typie chwiejnym emocjonalnie opracowano unikalny model, którym jest terapia dialektyczno-behawioralna (DPT).
DPT to forma oparta o psychoedukację, pracę grupową, wykształcenie akceptacji u pacjenta, a w szczególności o specyficzną zależność pomiędzy pacjentem, a terapeutą. W przypadku tego modelu leczenia, terapeuta jest stale dostępny do dyspozycji pacjenta, szczególnie w sytuacjach kryzysowych, które również mogą występować. Niewłaściwe postępowanie w ramach nasilenia stanów kryzysowych, może doprowadzić do występowania kolejnych traum, a także pogłębienia zaburzeń u chorego.
Podobnie, jak w przypadku diagnostyki, tak i jeśli mowa o leczeniu, nie jesteśmy w stanie uściślić, jak długo dana terapia powinna przebiegać. U niektórych psychoterapia trwa bardzo krótko, w innych wariantach, chory ma problem na przykład, ze znalezieniem właściwego terapeuty, co jednocześnie pogłębia jego poczucie niepowodzenia.
Złotym standardem opieki nad pacjentami z osobowością o typie chwiejnym emocjonalnie jest praca zespołowa. Pacjent – psychoterapeuta – psychiatra.
Optymalnym rozwiązaniem w leczeniu pacjentów z osobowością chwiejną emocjonalnie jest kontakt pomiędzy psychoterapeutą a psychiatrą, którzy równocześnie sprawują opiekę nad danym pacjentem. Intensywność relacji terapeutycznej jest niezwykle wysoka, co za tym idzie, psychoterapeuta zaangażowany w leczenie, może niekiedy zagubić się w świecie wykreowanym i przedstawionym przez pacjenta. Wówczas nieodzowna jest konsultacja z psychiatrą, który pomaga w prowadzeniu dalszej, optymalnej dla pacjenta terapii. Taka wymienność kontaktów pomaga również w ewentualnej ocenie ryzyka samobójczego, jeśli pacjent doświadczy nasilonego kryzysu psychicznego.
W skrajnych przypadkach dotyczących tego typu zaburzeń, pacjent poddawany jest hospitalizacji. Stosuje się również leczenie farmakologiczne: leki przeciwdepresyjne, neuroleptyki, czy medykamenty stabilizujące nastrój.
Osobowość borderline, a współwystępowanie innych zaburzeń
Oprócz wspominanej w jednym z wcześniejszych ustępów osobowości typu borderline, jako elementu spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej, pojawiają się także inne zaburzenia, które mogą koegzystować z BPD w sposób wielokierunkowy. Jednym z nadrzędnych problemów tego typu zaburzenia jest nawracająca lękowość, która może bezpośrednio prowadzić do rozwijającej się depresji.
W przypadku zaburzenia osobowości o typie chwiejnym emocjonalnie, możemy również mówić o skłonnościach do epizodów paranoicznych, tzw. ześlizgów psychotycznych. Wówczas pacjent traci kontakt z rzeczywistością, a jego zachowania przypominają psychozę, choć, jak tłumaczy dr Paweł Brudkiewicz, częściej od zwyczajowej hospitalizacji, takie zachowania wymagają po prostu zrozumienia ze strony drugiej osoby.
U pacjentów z osobowością borderline, istnieje również wysokie ryzyko współwystępowania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD).
Jeżeli ADHD w dzieciństwie nie jest właściwie rozpoznane i leczone, może przyczynić się do rozwoju i pogarszania się przebiegu zaburzenia osobowości o typie chwiejnym emocjonalnie.
Błędne przekonania, mity na temat BPD, jak postępować z chorym?
Należy pamiętać, że pacjenci z osobowością typu chwiejnego emocjonalnie mogą mieć trudności z nawiązaniem i podtrzymywaniem relacji międzyludzkich. Nie wynika to jednak z faktu ich przebiegłości, czy skłonności do manipulacji, ale między innymi z obawy przed ewentualnym odrzuceniem, czy też lękiem wywołanym przebytymi w przeszłości traumami.
W kontaktach z chorym, najbliższe otoczenie powinno wykazać się połączeniem wysokiego stężenia empatii ze zdrowym stawianiem granic. Podobnie, jak w przypadku „złotego standardu opieki”, czyli korelacji na linii pacjent – psychiatra – psychoterapeuta, tak w kontaktach międzyludzkich nie należy zapominać, że oprócz pacjenta, również ważnymi osobami są jego bliscy. Zdrowe wytyczanie granic, akceptacja do pewnego momentu, nie może zostać przysłonięta sformułowaniem: jestem chory – mogę więcej.
Warto również pamiętać o nie powielaniu krzywdzących stereotypów związanych z tym zaburzeniem. Także jeżeli mowa o nazewnictwie.
Zamiast używania określenia „border/borderka”, które może być traktowane pejoratywnie, zdecydowanie właściwszym jest sformułowanie – osoba z zaburzeniem osobowościowym o typie emocjonalnym.
Jak podkreśla nasz gość, wiedza związana z BPD nieustannie się pogłębia. Zarówno ze strony lekarzy, jak i samych pacjentów.
„Coraz częściej mamy do czynienia z pacjentami świadomymi. Pacjentami, którzy są oczytani, podejrzewają, jaka terapia może być dla nich najwłaściwsza, aby opanować ten emocjonalny sztorm, który im towarzyszy.”
Osobowość Borderline – podcast do wysłuchania
Więcej o zaburzeniu osobowości o typie chwiejnym emocjonalnie w podcaście portalu Radioklinika. Czym jest osobowość borderline? Jakie czynniki wpływają na pojawienie się tego zaburzenia? Ilu Polaków zmaga się z tego typu dysfunkcją? Między innymi o tych tematach, w rozmowie z naszym ekspertem:
Doktor Paweł Brudkiewicz – specjalista psychiatra, psychoterapeuta, lekarz z kilkunastoletnim doświadczeniem zawodowym (w tym w zakresie medycyny somatycznej). Absolwent studiów dziennych na Wydziale Lekarskim UJ CM. Doświadczenie zawodowe zdobywał m.in. w Katedrze i Klinice Psychiatrii UJ CM i w Specjalistycznym Szpitalu im. dr. J. Babińskiego w Krakowie. Uczestnik licznych kursów, konferencji i warsztatów. Założyciel i Redaktor Naczelny czasopisma specjalistycznego „Medycyna Praktyczna – Psychiatria”. Jego zainteresowania kliniczne obejmują: medycynę snu (bezsenność i inne zaburzenia snu), zaburzenia afektywne (depresja, choroba afektywna dwubiegunowa), lękowe (nerwice), zaburzenia osobowości, ADHD u dorosłych, psychofarmakologię, psychoedukację, motywację osób uzależnionych do podjęcia terapii odwykowej oraz pomoc w problemach, które legły u podłoża uzależnienia. Ceni zaangażowanie rodziny w leczenie pacjenta. Przyjmuje w Centrum Dobrej Terapii w Krakowie.
