Święto Matki Boskiej – zielarki wszech czasów.

Co roku w dniu 15 sierpnia Kościół katolicki celebruje uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zwane świętem Matki Boskiej Zielnej. W tym dniu kapłani święcą przyniesione przez wiernych bukiety z roślin zielnych, kwiatów i zbóż, gdzie zgodnie z tradycją Maryja błogosławi niebo i ziemię, faunę i florę. Święto jest kultywowane na świecie począwszy od V w. n.e. i nawiązuje do wizerunku Matki Boskiej jako Świętej Lekarki i Szafarki Zdrowia.

Zioła Matki Boskiej, czyli co powinno znaleźć się w bukiecie?

Według tradycji w wiązance musiało znaleźć się siedem lub siedemdziesiąt siedem różnych gatunków ziół, kwiatów, owoców i zbóż, ponieważ siódemka w Starym Testamencie była symbolem doskonałości. Wśród ziół, które umieszczano w bukiecie zielnym wymieniano najczęściej rumianek, miętę, melisę, bazylię, rozmaryn, lubczyk i nasturcję.

Jakie kwiaty i zioła mogły się znaleźć w bukiecie ofiarowywanym Matce Boskiej? Przede wszystkim takie, które odznaczały się czymś szczególnym: kolorem, wyglądem lub zapachem… a przede wszystkim swoim pięknem i niezwykłością, jak niezwykła uroda obdarowywanej. Co ciekawe, nigdzie na świecie do chwili obecnej nie ma jednego, obowiązującego wizerunku Matki Boskiej, jak np. w przypadku jej syna – Jezusa Chrystusa; niemniej osoby, które doświadczyły łaski spotkania się z nią są zgodne co do tego, że była tak zjawiskowo piękna, że nie mieści się w żadnym ludzkim opisie kanonu piękna. Nie dziwi więc, że Maryję przedstawia się w otoczeniu pięknych kwiatów i ziół o niezwykłych właściwościach.

Popularnością w wiązankach ofiarowywanych Matce Boskiej cieszyły się błękitne chabry, bławatki, różowe kąkole, tobołki polne, wesołe dziurawce, delikatne maki, pachnące szałwie, tymianki i mięty, lecznicze serdeczniki, leśne przetaczniki, szorstkie żywokosty, kropkowane goździki, niebieskie niezapominajki, piaskowe macierzanki, oraz inne kwiaty, których Maryja stała się przez wiele lat patronką.

Także liście kminku i lubczyku, a nawet korzenie marchwi i pietruszki oraz kłosy zbóż – najczęściej żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa były nieodzownym uzupełnieniem wiązanek na to wyjątkowe święto. Dobrze jest wybierać rośliny zawierające w swym składzie olejki eteryczne roztaczające wokół siebie subtelną, niepowtarzalną woń.

Poświęcone bukiety wieszano przed drzwiami lub wsadzano za święty obraz znajdujący się w centralnym miejscu domu. Ich zadaniem było odstraszanie piorunów oraz chorób i nieszczęść. Święcenie ziół ma przede wszystkim podkreślać, że człowiek powinien żyć w zgodzie z przyrodą i wspomagać się darami otrzymanymi od Matki Natury. Kultura chrześcijańska może się tu poszczycić kilkoma żywotami świętych kultywujących tradycję przywiązania do ziemi i leczenia ziołami, m.in.: św. Hildegardą z Bingen oraz działalnością franciszkanów czy służbą bonifratrów.

Kwiaty w kulcie Maryjnym

Warto przy okazji święta przypomnieć, że postać Matki Boskiej już w średniowiecznym i renesansowym malarstwie przedstawiana była wielokrotnie w obecności kwiatów i ziół leczniczych.

W uwiecznionych pędzlem mistrzów wizerunku Matki Boskiej wyłaniają się rośliny dominujące: lilia oraz róża. Nazewnictwo roślin nawiązujące do imienia Matki Boskiej łączono z jej przymiotami i cnotami, stąd powstały określenia takiej jak: „lilija czystości” lub „róża duchowna”. Lilia biała jest bowiem symbolem czystości, niewinności i dziewiczego macierzyństwa Maryi, które zostały potwierdzone dogmatami. Tymczasem zgodnie z objawieniami św. Brygidy w koronie Matki Boskiej znajdowało się siedem lilii. Pierwsza była symbolem pokory, druga – bojaźni bożej, trzecia – posłuszeństwa, czwarta – cierpliwości, piąta – stateczności, szósta – dobroci. Tymczasem siódma lilia oznaczała miłosierdzie dla wszystkich potrzebujących.

Choć dziś wykorzystuje się lilię niemal wyłącznie do celów ozdobnych lub/i dekoracyjnych, w medycynie ludowej wykorzystywano jej potencjał leczniczy, np. w medycynie św. Hildegardy.

Podobnie jak Maryja wśród ludzi, tak i róża swym pięknem zasłużyła na miano królowej wśród kwiatów. Choć w Starym Testamencie na próżno szukać wspomnienia o różach, utrwaliła się przekazywana ustnie legenda o Matce Boskiej, która bez grzechu poczęta – narodziła się i wyrosła pośród cierni ludzkich grzechów. W późniejszej symbolice czerwony kwiat róży utożsamiano również z krwią Chrystusa.

Do dziś róża jest zarazem symbolem miłości i macierzyństwa oraz cierpienia. W zależności od koloru: białego, czerwonego lub purpurowego, przypisuje się jej różne znaczenie. I tak: róża biała to symbol dziewictwa i niepokalanego poczęcia, czerwona – bezgranicznej miłości, a purpurowa – królewskości. Wreszcie modlitwa różańcowa układa się w symboliczną różę.

Podsumowując: lilia bywa podstawowym atrybutem w scenach Zwiastowania, podkreślając czystość i dziewictwo Matki Boskiej; tymczasem róża symbolizowała zarówno pierwiastek kobiecy – czystość, piękno, jak i męski – cnotę wstrzemięźliwości. W literaturze chrześcijańskiej Maryja była określana jako Pani Róża lub Róża Mistyczna, co skutkowało przedstawianiem jej wizerunku w otoczeniu róż lub w ogrodach różanych. Róża posiadająca ciernie stała się też ważnym symbolem męki pańskiej będąc łączona z koroną cierniową Chrystusa.

Do jakich kwiatów była porównywana Matka Boska?

• Fiołek – jako symbol duchowości, kontemplacji, skromności, wytrwałości w miłości i wierności.
• Goździk – jako symbol męki Pańskiej i cierpienia Matki Bożej.
• Irys – symbolizuje smutek i cierpienie oraz jest symbolem macierzyństwa i łączności Boga z człowiekiem.
• Malwa – jako symbol przebaczenia oraz miłosierdzia.
• Konwalia majowa – jako symbol czystości, niewinności i pokory.
• Piwonia – jako symbol bezgrzeszności (róży bez kolców).
• Stokrotka – jako symbol niewinności, czystości i skromności.

W ogrodzie zielnym Matki Boskiej

Choć róże i lilie stały się kwiatami szczególnie uprzywilejowanymi w ikonografii Maryjnej ze względu na swoją doskonałość, piękno i szlachetność, Matka Boska upodobała sobie także zioła delikatne, niepozorne, choć o ogromnej mocy: rumianek, przetacznik (nazywany w medycynie ludowej płaszczem Matki Boskiej), przywrotnik, glistnik jaskółcze ziele (nazywany zielem Marii), stokrotkę, rzepik, fiołek oraz nawłoć. W średniowiecznej poezji religijnej łączono jej wizerunek m.in. z aloesem, koniczyną, różą, lilią, hyzopem, zieloną oliwką, cedrem i oraz z polnymi ziołami.

Są także rośliny lecznicze, wykorzystywane w lecznictwie ludowym, które były ofiarowywane i poświęcane Maryi. Drzewkiem Maryjnym nazywano m.in. bylicę boże drzewko i osetek, czyli dziewięćsił pospolity. Z kolei rojniki nazywano zielem Matki Boskiej. Tymczasem tytuł róży Matki Boskiej przynależał do krwiściągu lekarskiego, zaś firletki określano mianem różyczek Maryi.

Bardzo ciekawe wydaje się porównanie roślin do części ciała Maryi lub części garderoby. I tak traganek szerokolistny oraz wierzbownicę gruczołowatą nazywano włosami Matki Boskiej. Nie dziwi również, że dziewanna drobnokwiatowa zyskała miano warkoczy Matki Boskiej. Tymczasem glistnik jaskółcze ziele znany był jako to rączka Maryi, a paluszkami Matki Boskiej nazwano wierzbówkę kiprzycę oraz goryczkę wąskolistną.

Wiele roślin kojarzono z ubiorem Maryi. Trzewiczkami, pantofelkami Matki Boskiej były m.in: tojad mocny oraz wyżlin większy. Z niebieskich kwiatów goryczki wąskolistnej „szyto” sukienki Matki Boskiej. Piękne kwiaty orlika pospolitego określano mianem rękawiczek Matki Boskiej, a tasznik pospolity – torebką Matki Boskiej.

Łzy Matki Boskiej kojarzono z groszkiem, którego kwiaty wyglądem przypominają łzy. Tymczasem kwiaty dziurawca, roztarte w rękach wydzielały czerwony sok przypominający krew jej Syna.

Wybrane zioła Maryi i ich symbolika

1. Babka lancetowata – zgodnie z legendą chroni człowieka przed działaniem złych mocy, jest także symbolem pokory; używane w nieżytach górnych dróg oddechowych, przewlekłym kaszlu, schorzeniach nerek, jako lek na stłuczenia, zranienia i obrzęki.
2. Hyzop lekarski – zioło wymieniane trzykrotnie w Biblii, uznawany za roślinę świętą i posiadającą moc oczyszczania; w lecznictwie stosowane jako ziele o właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych, na problemy układu trawiennego z niedostatecznym wydzielaniem żółci i złą perystaltyką jelit.
3. Jemioła pospolita – zgodnie z legendą z jemioły wykonany był Krzyż Chrystusa, dlatego po jego śmierci został zamieniony w maleńki krzew; stosowana w lecznictwie ludowym w problemach wysokiego ciśnienia oraz profilaktyki chorób serca i tarczycy.
4. Melisa lekarska – znana jako matczyne ziele i sercowa pociecha; wykorzystywana jako środek uspokajający, rozkurczowy i poprawiający trawienie.
5. Nawłoć pospolita – nazywana złotą dziewicą, mimozą; ziele moczopędne stosowane w kuracjach oczyszczających oraz przy obrzękach.
6. Poziomka pospolita – znana jako symbol niewinności i dziewictwa Maryi Panny oraz raj i szczęście w życiu wiecznym; stosowane w kuracjach chorób nerek, wątroby i śledziony.
7. Rumianek zwyczajny – jest oznaką dobroci i skromności Matki Boskiej; wykazuje właściwości przeciwzapalne i przeciwskurczowe oraz pomocne w problemach trawiennych.

„Zielna”, „kwiatowa” i „łąkowa” Maryja była Królową, która przynosiła pociechę strapionym w chorobach, nieszczęściach i wszelkim złu. Bukiety i wieńce składane w święto Matki Boskiej Zielnej należy również odczytywać jako symbol wdzięczności ludu za dary, którymi Matka Natura obdarza człowieka. „Chwalcie łąki umajone”… ponieważ w ziołach Matki Boskiej znajdziecie lekarstwo i pocieszenie.

Bibliografia:

1. Jowita Jagla, Zielnik Matki Boskiej. Święte rośliny w malarstwie średniowiecznym i wczesnorenesansowym, Panacea Nr 1 (26), 2009.
2. Tadeusz Basiura, W ogrodach Maryi. Atlas roślin maryjnych, Kraków 2018.
3. www.katolik.pl
4. www.niedziela.pl
5. www.ekai.pl