Kwercetyna to naturalnie występujący związek pochodzenia roślinnego z grupy flawonoidów. Jak wszystkie flawonoidy, kwercetyna ma właściwości prozdrowotne, gdyż między innymi wykazuje działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne czy immunomodulujące. W wielu badaniach in vitro naukowcy potwierdzili także jej właściwości przeciwnowotworowe. Przyjrzyjmy się bliżej temu, jak działa, i zastanówmy się, czy i kiedy warto ją suplementować oraz jakie pokarmy stanowią źródło kwercetyny w naszej diecie.

Kwercetyna – struktura

Kwercetyna (3,3’,4’,5,7-pentahydroksyflawon) to naturalny barwnik, będący jednym z flawonoidów najczęściej spotykanych w produktach roślinnych. Kwercetyna to związek należący do grupy flawonoli – jednych z najbardziej rozpowszechnionych substancji roślinnych o charakterze wtórnym.

Flawonoidy i kwercetyna w pokarmie

Flawonoidy są istotnym pod względem zdrowotnym elementem w diecie człowieka. Trudno jednoznacznie stwierdzić, ile kwercetyny w połączeniu z innymi flawonoidami powinno znajdować się codziennym pożywieniu. Trudno także wyliczyć, ile ich spożywamy w codziennych posiłkach. Przypuszczalnie głównym źródłem tych związków w Japonii jest zielona herbata, a na południu Europy czerwone wino. Do zwiększenia puli przyjmowanych codziennie flawonoidów przyczynia się też spożywanie kawy, kakao i czekolady. Tak więc spożycie kwercetyny i innych flawonoidów jest uzależnione od nawyków żywieniowych.

Kwercetyna jest flawonoidem występującym powszechnie w produktach spożywczych pochodzenia roślinnego, takich jak:

  • herbata Camellia spp – zielona herbata z liści niefermentowanych jest bogatszym źródłem kwercetyny niż czarna, której liście podlegają fermentacji, choć to produkt z tej samej rośliny;
  • soki owocowe;
  • wino – dzięki obecności kwercytyny w winogronach;
  • miód.

Kwercetyna występuje także w owocach, na przykład w jabłkach, borówce czernicy, czarnej porzeczce, pomarańczach, winogronach oraz w warzywach, na przykład w cebuli, brokułach, szpinaku czy kapuście. Źródłem kwercetyny są też zioła, takie jak skrzyp polny, ruta zwyczajna, dziurawiec zwyczajny, rumianek pospolity oraz kwiaty: głóg jedno- i dwuszyjkowy, kasztanowiec pospolity oraz czarny bez.

Zawartość kwercetyny w danej roślinie nie zawsze jest identyczna. Warunki środowiskowe, takie jak nasłonecznienie, opady w danym roku czy średnia temperatura będą przyczyniać się do obserwowanych różnic w jej ilości. Stosowane metody uprawy roślin oraz sposób przechowywania zbiorów też mają wpływ na ilość kwercetyny w surowcu. Okazuje się, że znaczenie ma też stopień dojrzałości rośliny. Zaobserwowano na przykład, że dojrzałe owoce borówki i bzu czarnego zawierają dużo mniej kwercetyny niż owoce niedojrzałe. W czerwonej i żółtej łusce cebuli obserwujemy więcej tego związku niż w łusce białej, a ilość kwercetyny w wewnętrznych liściach cebuli jest mniejsza niż w zewnętrznych.

Zawartość kwercetyny i innych flawonoidów nieco spada po obróbce termicznej, więcej jej więc będzie w surowych owocach i warzywach niż w klarowanych sokach.

Biodostępność kwercetyny

W pożywieniu kwercetyna występuje najczęściej w postaci pochodnych glikozydowych, które ze względu na dużą masę cząsteczkową i hydrofilową naturę tych związków nie mogą być wchłonięte w jelicie bez strawienia.

W metabolizmie kwercetyny biorą udział enzymy znajdujące się w rąbku szczoteczkowym błony śluzowej lub już w enterocytach – komórkach jelita cienkiego. Wolny aglikon, czyli kwercetyna, z której usunięto resztę cukrową, może łatwo zostać wchłonięta w jelicie. Część niestrawiona związku dostaje się do jelita grubego, gdzie metabolizowana jest przez obecne tam enterobakterie.

Po wchłonięciu do krwiobiegu aglikon zostaje znów połączony z innymi cząsteczkami (cukry, grupy siarkowe i metylowe). Aby uwolnić kwercetynę z połączenia z resztą cukrową i umożliwić jej wchłonięcie się do tkanek, potrzebny jest enzym β-glukuronidaza. Od aktywności tego enzymu zależy m.in. skuteczność terapeutyczna suplementacji kwercetyny.

Kwercetyna jest związkiem traktowanym przez organizm jak ksenobiotyk, czyli substancja obca. Dlatego też podlega szybkiemu metabolizowaniu do kwasów fenolowych (ponad 95%). Metabolizm wolnej kwercetyny odbywa się w komórkach jelita cienkiego, grubego, wątrobie i nerkach. Proces ten odbywa się tak szybko, że nawet spożywając z pożywieniem jej duże ilości, trudno jest osiągnąć wysoki poziom tego związku we krwi. Zauważalne podniesienie poziomu kwercetyny we krwi zaobserwowano tylko w czasie długotrwałej (np. miesięcznej) suplementacji pokarmami będącymi bogatymi źródłami kwercetyny bądź kapsułkami zawierającymi powyżej 1 g kwercetyny na dzień.

Jednorazowe przyjęcie nawet bardzo wysokiej dawki nie podniesie istotnie jej poziomu we krwi. Związek ten ma bowiem dosyć krótki okres półtrwania (11–28 godzin), a odpowiednio wysoki i stabilny poziom we krwi ma znaczenie, jeśli chcielibyśmy zastosować kwercetynę jako lek np. w chorobie nowotworowej.

Kwercetyna – właściwości przeciwutleniające, ale i prooksydacyjne

Ze względu na zdolność do zmiatania wolnych rodników ROS oraz hamowania enzymów odpowiedzialnych za tworzenie ROS można stwierdzić, że kwercetyna ma właściwości antyoksydacyjne. Potrafi też modulować aktywność enzymów zaangażowanych w procesy antyoksydacyjne. Jej właściwości przeciwutleniające wynikają z budowy cząsteczki. Kwercetyna może bowiem oddawać elektron lub atom wodoru, neutralizując ROS, i w ten sposób chronić tkanki przed uszkodzeniem.

Działanie antyoksydacyjne kwercetyny zbadano i potwierdzono na ludzkich komórkach wątrobiaka linii HepG2 i HA22T/VGH. Jednak okazało się, że gdy zastosowano wyższe dawki przez dłuższy czas, efekt był odwrotny! W takich warunkach kwercetyna sama generowała powstawanie ROS i doprowadzała do apoptozy (zaprogramowanej śmierci) komórki. Te silne właściwości prooksydacyjne mogą się przydać w terapiach przeciwnowotworowych, ale nie tylko. Okazuje się, że kwercetyna, indukując ROS w komórkach zakażonych  pierwotniakami Leishmania amazonensis, hamowała infekcję przy dobraniu właściwej dawki i czasu ekspozycji.

Kwercetyna jako prewencja zaćmy

W badaniach przeprowadzonych in vivo przetestowano właściwości antyoksydacyjne kwercetyny jako leku zapobiegającemu rozwojowi zaćmy. Naukowcy wiążą bowiem powstawanie tego schorzenia ze spadkiem wewnątrzkomórkowego glutationu, a podwyższeniem stężenia wewnątrz komórki wapnia, co aktywuje enzym proteazę o działaniu apoptycznym.

Okazuje się, że kwercetyna hamowała aż o 80% napływ wapnia do komórek i pomagała utrzymać przejrzystość soczewki. Badacze uważają, że zarówno bezpośrednia aplikacja do oka, jak i zastosowanie odpowiedniej regularnej suplementacji dają szansę na spowolnienie rozwoju choroby. Doustnie nie trzeba by nawet przyjmować suplementu lub leku w kapsułkach, ale wystarczyłoby skorzystać z naturalnych źródeł kwercetyny i np. pić więcej niż pół litra herbaty dziennie.

Dodatkowy mechanizm działania kwercetyny w prewencji zaćmy ujawniono u chorych na cukrzycę. U tych chorych zaćma jest wynikiem odkładania się w gałce ocznej sorbitolu, a za syntezę tego związku odpowiada reduktaza aldozolowa. Kwercetyna jako inhibitor tego enzymu może opóźniać utratę wzroku w tym schorzeniu. Nagromadzenie się sorbitolu u osób z cukrzycą następuje też w innych tkankach, powodując wtórne problemy takie jak neuropatia, retinopatia i nefropatia – nie przeprowadzono jeszcze badań klinicznych w tym kierunku, ale być może tu także kwercetyna przyniosłaby chorym korzyści.

Właściwości przeciwnowotworowe kwercetyny

Zważywszy na opisane powyżej właściwości kwercetyny, która jest zarówno przeciwutleniaczem, jak i utleniaczem w zależności od stosowanej dawki i czasu trwania kuracji, można ją uznać za obiecujący środek przeciwnowotworowy.

Efekt przeciwutleniający stanowi działanie profilaktyczne i może zapobiegać powstawaniu zmutowanych komórek, czyli przeciwdziałać karcynogenezie. Za to wysokie dawki kwercetyny generujące powstawanie ROS i apoptozę komórek nowotworowych mogłyby stać się skutecznym lekiem osłabiającym rozwój nowotworów już istniejących.

Wiele badań in vitro na różnych nowotworowych liniach komórkowych potwierdziło hamowanie podziałów i wzrostu oraz indukowanie śmierci komórki pod wpływem kwercetyny. Opisano wiele dokładnych mechanizmów jej działania, odpowiadających za efekt przeciwnowotworowy. Zauważono też, że komórki nowotworowe posiadają specjalne „białka opiekuńcze”, odpowiedzialne za ich odporność na stosowane leki. Okazuje się, że kwercetyna obniża poziom tych białek, przez co zastosowana razem z lekami przeciwnowotworowymi zwiększa ich skuteczność leczniczą.

W badaniach nad właściwościami przeciwnowotworowymi każdej substancji jednym z problemów jest zawsze uzyskanie właściwej dawki w miejscu działania. Tak też jest i w przypadku badań nad kwercetyną. Badania in vitro bowiem pokazują, że efekt leczniczy może wystąpić tylko wtedy, gdy osiągniemy wysokie stężenie kwercetyny. Nie jest to jedyny problem, na jaki naukowcy natrafili. Paradoksalnie okazuje się, że w niektórych typach nowotworów kwercetyna wykazuje działanie chroniące komórki przed programowaną śmiercią. Jako że były to między innymi komórki nerwiaka płodowego, badacze zaczęli się zastanawiać, czy kwercetyna nie stanowi potencjalnej ochrony przed chorobami neurodegradacyjnymi, takimi jak choroby Alzheimera, Parkinsona czy Huntingtona.

Zastosowanie kwercetyny jako leku przeciwnowotworowego jest obecnie dopiero w fazie wstępnych badań, choć jako naturalny środek pochodzenia roślinnego jest to produkt znany, tani i łatwo dostępny, a przez to atrakcyjny dla naukowców. Dopóki jednak badacze nie poznają wszystkich mechanizmów działania kwercetyny, zalecana jest ostrożność w wyciąganiu wniosków wyłącznie na podstawie prób laboratoryjnych.

Kwercetyna może zwiększać skuteczność chemioterapii nowotworów. Takie zastosowanie kwercetyny znajduje potwierdzenie zarówno w badaniach in vitro, jak i niektórych badaniach in vivo. Potwierdzono jej pozytywny wpływ na wzrost  skuteczności np. cisplatyny i busulfanu – być może będzie można zmniejszyć dawki tych leków, łącząc je z kwercetyną, co pomoże zmniejszyć skutki uboczne terapii.

Właściwości przeciwzapalne kwercetyny

Reakcja zapalna pod wpływem czynnika stresowego (np. infekcja czy uszkodzenie tkanek) to odpowiedź organizmu na zagrożenie. Biorą w niej udział wczesne mediatory reakcji zapalnej (np. histamina, prostaglandyny) oraz komórki układu odpornościowego wydzielające różnorodne cytokiny (interleukiny, czynnik nekrozy nowotworów  TNF-α, interferon γ). 

Kwercetyna pomaga w łagodzeniu stanu zapalnego za pomocą różnorodnych mechanizmów. Między innymi hamuje wydzielanie cytokin, np. obniża wytwarzanie TNF-α w makrofagach czy IL-8 w komórkach płuc, co zostało sprawdzone doświadczalnie. Ważna obserwacja dotyczyła układu nerwowego – naukowcy zaobserwowali, że w komórkach glejowych obniża się stężenie mRNA dla TNF-α i IL-1. Te właściwości sprawiają, że kwercetyna mogłaby być czynnikiem ochronnym dla neuronów.

Kwercetyna hamuje także aktywność cyklooksygenaz (COX), głównie COX-2, przez co obniża się synteza m.in. prostaglandyny 2 (PGE2), leukotrienu B4 i  tromboksanu A2, co z kolei zmniejsza stan zapalny.

Działanie przeciwzapalne kwercetyny może się też wiązać z jej wpływem na wyłapywanie wolnych rodników, albowiem wolne rodniki nie tylko wywołują stan zapalny, ale też potrafią go wzmacniać, aktywując tzw. czynniki transkrypcyjne i kinazy. Efekt przeciwzapalny działania kwercetyny związany jest z hamowaniem degradacji inhibitora czynnika transkrypcyjnego NF-κB  oraz  aktywacji kinaz.

Sprawdź: Resweratrol właściwości.

Działanie przeciwalergiczne kwercetyny

Oprócz działania przeciwzapalnego kwercetyna ma właściwości łagodzące objawy reakcji alergicznej. Hamuje ona syntezę mediatorów zapalnych charakterystycznych dla alergii, ale nie tylko. Pobudzone przeciwciałami IgE komórki układu odpornościowego – mastocyty – uwalniają histaminę. Wydzielanie histaminy i następnie łączenie się jej z właściwymi receptorami wywołuje szereg objawów. Kwercetyna wpływa stabilizująco na mastocyty, hamując uwalnianie histaminy. Z tego też powodu spotykana jest ona jako dodatek w suplementach wspomagających łagodzenie alergii.

Działanie przeciwwirusowe kwercetyny

Wiele flawonoidów wykazuje działanie przeciwwirusowe w różnych mechanizmach. Kwercetyna wykazuje w badaniach in vitro działanie hamujące na enzymy wirusa HIV: integrazę, proteazę i odwrotną transkryptazę. Ponadto może hamować aktywność wirusowego białka Vpr, odpowiedzialnego za zwiększenie wydajności namnażania wirusa w komórkach. Kwercetyna wykazuje też zdolność do wiązania się z białkami płaszcza wirusa HIV, uszkadzając je i powodując dzięki temu destabilizację nici DNA.

Inne, niewielkie badania in vitro wskazują na to, że kwercetyna wpływa hamująco na aktywność innych wirusów, takich jak np. wirus opryszczki, grypy, polio czy wścieklizny.

Badania in vitro nie rozstrzygają jeszcze o tym, czy efekt laboratoryjny zostanie potwierdzony na żywym organizmie. Faktem jest natomiast, że kwercetyna wspomaga układ odpornościowy na wielu polach. Szerokie korzystanie z roślinnych źródeł kwercetyny w diecie na pewno zatem nikomu nie zaszkodzi.

Wpływ prozdrowotny kwercetyny w chorobach układu sercowo-naczyniowego

Flawonoidy są uznanymi związkami wpływającymi, dzięki swym właściwościom przeciwzapalnym i antyoksydacyjnym, na spadek ryzyka śmierci z powodu chorób układu krążenia. Kwercetyna jest jednym z tych związków, które uelastyczniają i wzmacniają naczynia krwionośne. Dzieje się tak dlatego, że należy ona do substancji będących inhibitorami hialuronidazy. Hialuronidaza z kolei to enzym rozkładający kwas hialuronowy, stanowiący spoiwo śródbłonka naczyń. Spowolnienie jej działania zmniejsza przepuszczalność naczyń.

Wychwytywanie przez kwercetynę wolnych rodników chroni lipoproteiny znajdujące się w osoczu krwi przed utlenieniem. Zmniejsza to powstawanie blaszek miażdżycowych w układzie krążenia. Ponadto kwercetyna obniża zdolność białych ciałek krwi – monocytów – do adhezji do nabłonka naczyniowego i przenikania przez ściany naczyń krwionośnych. Hamuje ona również proliferację mięśni gładkich i agregację płytek krwi.

Od czasu, gdy pierwsze badanie na szczurach z samoistnym nadciśnieniem wykazało pozytywny wpływ kwercetyny obniżający ciśnienie krwi, wykonano wiele eksperymentów klinicznych na ludziach chorych. Obniżenie ciśnienia jest najwyraźniej widoczne u osób zmagających się z chorobami współistniejącymi, takimi jak zespół metaboliczny oraz u palaczy. Być może jest to związane z procesami zapalnymi. W stanie zapalnym wzrasta bowiem aktywność opisanego wcześniej enzymu β-glukuronidazy, co sprawia, że wolny aglikon kwercetyny łatwiej dociera do tkanek.

W badaniach dotyczących stosowania kwercetyny w leczeniu nadciśnienia tętniczego zauważono, że modyfikuje ona różne czynniki odpowiedzialne za regulację ciśnienia. Wpływa na podatność i opór naczyń krwionośnych, objętość krwi w układzie krążenia, autonomiczny układ nerwowy i układ renina-angiotensyna. Mają tu także znaczenie jej właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne.

Kwercetyna a otyłość

Wszystkie flawonoidy, także kwercetyna, mają wpływ na tkankę tłuszczową. Kontrolują one masę tkanki tłuszczowej za pomocą różnych mechanizmów: indukują apoptozę adipocytów, czyli komórek tkanki tłuszczowej, hamują ich tworzenie się oraz zwiększają ich lipolizę.

Dodatkowo glikozydy kwercetyny mogą działać już na poziomie przewodu pokarmowego i mieć wpływ na wchłanianie glukozy. Osłabiają one bowiem transportery glukozy w komórkach jelit – enterocytach. Efektem tego działania jest zapobieganie gwałtownemu skokowi poziomu glukozy we krwi po posiłku.

Na tych przykładach widzimy, że zwiększenie w posiłkach ilości składników roślinnych, w których kwercetyna znajduje się w większych ilościach, może wspomagać proces odchudzania.

Kwercetyna a przyswajalność witamin C i E

Kwercetyna, tak jak i inne flawonoidy, dzięki temu, że ma właściwości antyoksydacyjne, wzmacnia działanie witaminy C i witaminy E, zmniejszając ich utlenianie. Dodatkowo stabilizuje cząsteczkę kwasu askorbinowego oraz zwiększa jego wchłanianie w przewodzie pokarmowym.

Przeciwwskazania do stosowania kwercetyny

Kwercetyna została uznana za substancję bezpieczną przez amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA). Przy długotrwałej suplementacji kwercetyny w dawce 1000 mg/dobę zaobserwowano jedynie niewielkie skutki uboczne, takie jak ból głowy, nudności i mrowienie kończyn.

Na suplementy z kwercetyną powinny natomiast bardziej uważać osoby przyjmujące kortykosteroidy. Istnieje bowiem możliwość zahamowania ich metabolizmu, co może podnosić poziom tych leków we krwi.

Kwercetyna może zwiększać stężenie niektórych leków, potęgując ich działania niepożądane. Tak dzieje się na przykład w przypadku felodypiny, estrogenów, chinolonów, digoksyny oraz cisplatyny i doksorubicyny.

Suplementów zawierających duże ilości kwercetyny powinny wystrzegać się osoby zmagające się z problemem niskiej krzepliwości krwi oraz przyjmujące leki rozrzedzające krew, takie jak np. warfaryna, acenokumarol, klopidogrel czy nawet aspiryna.

W badaniach nad obniżającym ciśnienie działaniem kwercetyny brały udział osoby z normalnym ciśnieniem lub lekkim nadciśnieniem tętniczym, więc nie wiemy, czy po jej stosowaniu może pojawić się hipotensja (obniżenie ciśnienia poniżej normy). Osoby z niskim ciśnieniem powinny prowadzić po prostu samoobserwację, jeśli stosują suplementy z kwercetyną.

Ze względu na brak danych dotyczących mutagenności kwercetyny nie rekomenduje się suplementacji kwercetyny u kobiet w ciąży i karmiących, nie dotyczy to jednak oczywiście zdrowej żywności.

Suplementacja kwercetyny a zafałszowanie diagnostyki innych chorób

Suplementy, zwłaszcza zawierające wyższe dawki kwercetyny, powodują pojawienie się we krwi jej metabolitu – kwas homowanilinowego (HVA). W badaniach diagnostycznych neuroblastomy, czyli nowotworu wywodzącego się z komórek cewy nerwowej u dzieci używa się HVA jako markera choroby. W tym wypadku przyjmowanie kwercetyny może dawać wyniki fałszywie dodatnie w badaniach krwi.

Podsumowanie

Kwercetynę znajdziemy w suplementach diety wspierających układ odpornościowy, a także łagodzących przebieg alergii. Preparaty z kwercetyną są także polecane dla ochrony układu krążenia. Zanim jednak po nie sięgniemy w celach profilaktycznych, zastanówmy się, czy prostszym prozdrowotnym działaniem nie jest jednak zadbanie o naturalne źródła kwercetyny w codziennej diecie, czyli wzbogacenie jadłospisu o warzywa, owoce i zioła zawierające ten cenny dla zdrowia związek.

Polecamy Twojej uwadze także ten artykuł: Właściwości zdrowotne oregano.

Bibliografia

  1. Majewska M., Czeczot H., „Flawonoidy w profilaktyce i terapii”, Farmacja Polska 2009.
  2. Kobylińska A., Janas K. M., „Prozdrowotna rola kwercetyny obecnej w diecie człowieka”, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2015.
  3. Serban M-C., Sahebkar A., Zanhetti A., Mikhailidis D. P., Howard G., Antal D., Andrica F., Ahmed A., Aronow W. S., Muntner P., Lip G. Y. H., Graham I., Wong N., Rysz J., Banach M., „Effects of Quercetin on Blood Pressure: A Systematic Review and Meta‐Analysis of Randomized Controlled Trials”, Journal of the American Heart Association 2016.
  4. Marunaka Y., Marunaka R., Sun T., Yamamoto T., Kanamura N., Inui T., Taruno A.,  „Actions of Quercetin, a Polyphenol, on Blood Pressure”, Molecules 2017.

1 KOMENTARZ

Zapytaj lub skomentuj:

Napisz komentarz
Podaj swoje imię