Pięciornik kurze ziele na problemy jelitowe i stany zapalne

Pięciornik to zioło znane i z powodzeniem stosowane od wieków. W medycynie ludowej było skutecznym środkiem łagodzącym zatrucia pokarmowe, biegunki oraz stany zapalne i problemy układu moczowego. Garbniki w nim zawarte tworzą warstwę ochronną, wzmacniając zaburzoną w jelitach barierę śluzową, hamują biegunki, wiążą toksyny i unieczynniają histaminę. W artykule skupiamy się na potwierdzonych badaniami właściwościach ziela, odpowiemy na pytanie kiedy i w jakiej formie warto je stosować. Sprawdźmy!

Co wiemy o pięciorniku kurze ziele?

Pięciorniki, czyli Potentilla, to rodzaj roślin z rodziny różowatych, obejmujący około 300-500 gatunków występujących na całym świecie. Nazwa rodzajowa Potentilla pochodzi od łacińskiego słowa „moc”, co wskazuje na silne właściwości tych roślin. Od dawna z powodzeniem stosuje się je w medycynie tradycyjnej.

Gatunek Potentilla erecta (inaczej P. tormentilla, P. silvestris) występuje w Europie i Azji, skąd pierwotnie pochodzi. Rozprzestrzenił się jednak także w Ameryce Północnej. Jego polska nazwa to pięciornik kurze ziele, jednak możemy spotkać się również z innymi jego nazwami. Znany jest także jako: pięciornik kurzyślad, panieński korzeń, pięciornik czteropłatkowy czy pięciornik leśny. 

W Polsce zioło to jest pospolite – rośnie dziko na polanach, pastwiskach, torfowiskach i w lasach. Okres kwitnienia rośliny rozpoczyna się w maju, a kończy jesienią.

Tę wieloletnią roślinę można uprawiać również w ogrodzie. Z wrzecionowatego, grubego i podziemnego kłącza wyrastają około 30-centymetrowe liście i łodygi. Z kolei na łodyżkach pojawiają się małe listki z przylistkami oraz liczne żółte czteropłatkowe kwiaty. W przekroju kłącze ma charakterystyczną czerwoną barwę.

Potentilla erecta w medycynie ludowej

Pierwsze wzmianki o Potentilla erecta pochodzą już z czasów Nerona. Wówczas grecki lekarz Pedanius Dioskurides zalecał stosowanie skondensowanego wywaru z jego kłączy do leczenia ropnej egzemy oraz płukania owrzodzeń jamy ustnej. Informacje o tej roślinie znajdziemy również w księgach średniowiecznych, na przykład u Leonardha Fuchsa, w księdze „De historia stirpium commentarii” (1542 r.). Z kolei w „Herbarum vivae eicones” Otto Brunfelsa (1532 r.) pięciornik kurze ziele wymieniony był jako ziele stosowane w leczeniu krwotoków, obfitych miesiączek, biegunki i cholery.

Surowcem zielarskim jest kłącze pięciornika (Rhizoma Tormentillae), a czasem również ziele zebrane w czasie kwitnienia (Herba Tormentillae). 

Kłącza starszych roślin zbiera się w celach leczniczych jesienią. Oczyszcza się je z części nadziemnych i drobnych korzeni, a następnie myje i suszy w temperaturze poniżej 60°C w ogrzewanych suszarniach.

To warto wiedzieć! Tradycyjnie Potentilla erecta używano:

• do leczenia ran,
• w celu łagodzenia stanów zapalnych,
• przy krwawieniach,
• w przebiegu czerwonki,
• podczas infekcji bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych,
• przy biegunkach i nieswoistych zapaleniach jelit,
• w leczeniu niektórych postaci raka,
• jako środek antyseptyczny do jamy ustnej i gardła.

Pięciornik kurze ziele – skład chemiczny

Kłącze Potentilla erecta zawiera:

• garbniki (14-23,5%)
• fenolokwasy
• saponiny
• czerwień tormentilową
• kwasy organiczne (m.in. chinowy i elagowy)
• substancje żywicowe i woskowe
• sole mineralne

Głównym składnikiem aktywnym w surowcu są znajdujące się w nim garbniki w ilości do 23,5%. Około 90% nich jest odpornych na czynniki hydrolizujące w przewodzie pokarmowym. Dzięki tej właściwości garbniki łączą się z białkowymi składnikami błon śluzowych i skóry, tworząc warstwę ochronną, która:

• jest odporna na działanie enzymów bakteryjnych (chroni przed infekcjami)
• stanowi ochronę przed czynnikami drażniącymi
• utrudnia przenikanie wody i rozrzedzenie treści jelitowej (hamuje biegunki oraz utratę wody i elektrolitów)
• zmniejsza obrzęk i stan zapalny

Dodatkowo dzięki garbnikom wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z surowca:

• unieczynniają związki powstające z rozpadu martwych komórek i uszkodzonych tkanek;
• unieczynniają toksyny bakteryjne i niektóre metale ciężkie, na przykład ołów;
• zmieniają ciśnienie osmotyczne w komórce, dając efekt ściągający oraz ułatwiają tworzenie się skrzepów, dzięki czemu hamują drobne krwawienia z naczyń włosowatych (działanie przeciwkrwotoczne);
• unieczynniają histaminę;
• hamują rozszerzanie naczyń krwionośnych wywołane histaminą.

To może Cię zainteresować: Histamina – wróg czy przyjaciel?

Pięciornik – zastosowanie

Zakres stosowania Potentilla erecta:

• zatrucia bakteryjne przebiegające z biegunką;
• zatrucia pokarmowe;
• w zespole jelita drażliwego;
• w stanach zapalnych żołądka i jelit;
• wspomagająco w schorzeniach przewodu pokarmowego, takich jak choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy;
• w krwawieniach przy wrzodach jelita grubego lub odbytnicy;
• w stanach zapalnych układu moczowego (część garbników hydrolizujących wydalanych jest z moczem i w układzie moczowym działa przeciwzapalnie i bakteriobójczo);
• wspomagająco w leczeniu hemoroidów – w postaci wlewek doodbytniczych, czopków, maści i żeli z dodatkiem wyciągu z rośliny;
• przy infekcjach, odparzeniach i stanach zapalnych miejsc intymnych, a także do irygacji pochwy oraz nasiadówek;
• do płukania jamy ustnej i gardła przy problemach zapalnych oraz po zabiegach stomatologicznych i przy paradontozie;
• zewnętrznie na skórę łojotokową, rozszerzone naczynia krwionośne czy rozszerzone pory, owrzodzenia, wypryski, trądzik różowaty oraz trudno gojące się rany;
• jako płukanka do włosów przetłuszczających się oraz płukanka nadająca połysku, objętości i lekkiego brązowego odcienia – w postaci odwaru.

UWAGA: przy przewlekłych biegunkach należy zachować ostrożność, aby nie przeoczyć poważnych stanów, takich jak: wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG), choroba Leśniowskiego-Crohna, gruźlica jelit czy nowotwór jelita. Oczywiście Potentilla erecta może pomagać i łagodzić uporczywe dolegliwości, ale nie możemy dopuścić do zaniechania i opóźnienia diagnostyki!

Sprawdź również: Jak powinna wyglądać diagnostyka chorób jelit?

Działanie pięciornika kurzego ziela potwierdzone badaniami laboratoryjnymi i klinicznymi

Działanie przeciwbakteryjne

Badania in vitro wykazały, że wyciąg wodny z kłącza hamował umiarkowanie próchniczogenne szczepy Streptococcus spp., działał przeciwzapalnie oraz hamował tworzenie się płytki nazębnej. Ekstrakt jest także aktywny wobec takich bakterii jak: Bacilus cereus, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Helicobacter pylori oraz grzybów Candida albicans i Candida krusei.

Przeczytaj ten artykuł: Co warto wiedzieć o bakterii Helicobacter pylori?

Potencjał antyoksydacyjny i przeciwzakrzepowy

Badając próbki pobrane z jelit osób z nieswoistym stanem zapalnym jelit oraz wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (WZJG) sprawdzano potencjał antyoksydacyjny wyciągu zPotentilla erecta. Badania dały bardzo obiecujące wyniki wskazujące na potrzebę pogłębienia badań w tym kierunku.

Z kolei w badaniach przeprowadzonych na szczurach obserwowano efekt przeciwzakrzepowy w tętnicach bez zmian ciśnienia krwi. U myszy z cukrzycą zauważono natomiast wzrost wydzielania insuliny po doustnym podaniu ekstraktu. Wskazuje to na zasadność dalszych badań nad tym ziołem jako lekiem wspomagającym profilaktykę powikłań cukrzycy – neuropatii i retinopatii.

Potentilla erecta w leczeniu WZJG i stanów zapalnych w jelitach

W tradycyjnej medycynie ekstrakt z zioła z dobrymi rezultatami stosowano jako terapię uzupełniającą w zapaleniach jelit, krwawieniach jelitowych i przy czerwonce. Stąd narodził się pomysł na przeprowadzenie badania na ludziach. Objęło ono 16 pacjentów z aktywnym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (WZJG). Podczas trwania badania stosowano ekstrakt etanolowy w kapsułkach w ilościach dziennych odpowiednio: 1200, 1800, 2400 i 3000 mg. Każda z dawek stosowana była przez 3 tygodnie w odstępach czterotygodniowych. 

Okazało się, że najlepiej działała dawka 2400mg, a zwiększenie jej do do 3000 mg nie dało żadnych dodatkowych korzyści. Wyniki badania były bardzo obiecujące. Badanie nie było jednak randomizowane a otwarte, więc potraktowano je z pewną ostrożnością. 

Pomimo że nie był znany mechanizm działania zioła, uznano je za bezpieczne. Nie zauważono bowiem interakcji z farmaceutykami, które pacjenci zażywali w czasie trwania badania (nie przerwali bowiem terapii konwencjonalnej). U wszystkich pacjentów obniżeniu uległ wskaźnik zapalenia jelita grubego oraz CRP, a niektórzy z nich mogli zmniejszyć dawki leków steroidowych. Jedynymi odnotowanymi objawami ubocznymi było kilka przypadków łagodnego bólu żołądka. Nie spowodowało to jednak przerwania terapii.

W 2014 roku ukazała się publikacja, która wykazała, że garbniki zawarte w kłączu ziela (typu elagotaniny, takie jak argimonina), zostają zamienione przez mikrobiotę jelitową w substancje zwane urolitynami. Urolityny zaś wykazują działanie przeciwzapalne w komórkach ludzkich, co naukowo wyjaśnia przyczyny skuteczności terapii jako komplementarnej w leczeniu WZJG. Urolityny wykazują działanie przeciwzapalne w komórkach ludzkich. Wśród innych działań urolityn wymienia się wzmocnienie bariery jelitowej i hamowanie niepożądanych stanów zapalnych.

Przeczytaj także: Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG, Colitis Ulcerosa) i niedobory substancji odżywczych!

Potentilla erecta na biegunkę

W 2003 roku opublikowano badanie kliniczne przeprowadzone na 40 dzieciach w wieku od 3 miesięcy do 7 lat z biegunką rotawirusową. W czasie trwania badania podawano im etanolowy ekstrakt (1:10 40% alkoholu) z kłącza w ilości trzech kropel 3 razy dziennie lub placebo. 

Efektem podawania etanolowego ekstraktu z pięciornika było skrócenie czasu trwania biegunki średnio do 3 dni w porównaniu do biegunki trwającej 5 dni w grupie otrzymującej placebo. Co więcej, u 40% z nich po 48h biegunka ustąpiła (w grupie placebo było to zaledwie 5%). Dzieci leczone ekstraktem etanolowym potrzebowały także znacznie mniej płynów nawadniających.

Niestety nigdzie indziej nie podjęto tego tematu i nie powtarzano tego badania, choć było cytowane. W artykule przeglądowym uznano stosowanie terapii u dzieci z biegunką za bezpieczne. Ponadto wykazano również skuteczność ekstraktu w zapobieganiu biegunce podróżnych.

To może Cię zainteresować: Biegunka i jej związek z chorobami jelit. Jak skutecznie leczyć biegunkę?

Działanie przeciwzapalne i przeciwwirusowe

W badaniach in vitro i in vivo wykazano, że ekstrakt z kłącza ziela ma działanie przeciwzapalne, ściągające i zwężające naczynia krwionośne. Z tego względu wyciąg z rośliny można stosować zewnętrznie na skórze uszkodzonej promieniowaniem UVB i przy zapalnych schorzeniach skóry.

Na modelu mysim wykazano, że acetonowe i alkoholowe wyciągi z rośliny sztucznie zmniejszają wywołany stan zapalny uszu o 30-50% w stosunku do myszy kontrolnych. Z kolei w badaniach in vitro i badaniach na zwierzętach wykazano umiarkowane działanie przeciwwirusowe wyciągów z tej rośliny przeciwko wirusom Herpes I i II oraz grypy typu A2, a także ospy krowianki.

Zarówno tradycyjne zastosowania, jak i współczesne badania potwierdzają pewne oraz silne działanie Potentilla erecta. Warto znać to zioło, a nawet mieć  je w podręcznej apteczce na wypadek nagłych problemów jelitowych.

Przetwory zPotentilla erecta

Odwar

Kłącze pięciornika kurzego ziela stosuje się również w postaci odwaru. W tym celu bierzemy jedną łyżkę rozdrobnionego surowca i zalewamy ją szklanką zimnej wody. Całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy (na małym ogniu, delikatnie) pod przykryciem przez 5 minut. Odstawiamy na 10 minut i przecedzamy.

Przy biegunkach pijemy w ilości od dwóch łyżek do 1/4 szklanki odwaru 2-3 razy dziennie. Odwar stosujemy również do płukanek i okładów zewnętrznych.

Nalewka

Z kłącza można sporządzić także nalewkę w stosunku: 1 część kłącza na 5 części 40-70% alkoholu. Przygotowaną w ten sposób nalewkę odstawiamy na tydzień. Po jej przefiltrowaniu możemy używać zewnętrznie 1/2 łyżeczki na pół szklanki ciepłej wody – nalewkę z pięciornika kurzego ziela stosuje się głównie do płukania jamy ustnej i gardła oraz obmywania skóry w chorobach skórnych.

Kłącze znajduje również zastosowanie w produkcji niektórych past do zębów, a dawniej wytwarzano z niego barwniki do farbowania tkanin na czerwono i czarno.

Mieszanki ziołowe

Według literatury zielarskiej kłącze pięciornika kurzego ziela warto stosować w postaci mieszanek ziołowych. Poniżej wybrane przykłady, według receptur prof. Ożarowskiego:

• mieszanka przeciwbiegunkowa: kłącze pięciornika kurzego ziela, liście mięty pieprzowej i orzecha włoskiego oraz kwiat wiązówki i arniki zmieszać w równych częściach. Jedną łyżkę mieszanki zalać szklanką zimnej wody i odstawić na godzinę. Następnie doprowadzić do wrzenia i gotować przez 5-7 minut. Mieszankę odstawić na 15 minut i przecedzić. W przypadku biegunki pić małymi porcjami: 2-3 szklanki odwaru na dzień.
• mieszanka ziół przy nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach i bólach brzucha: zmieszać 20g kwiatów lawendy, 20g liści mięty pieprzowej, 30g kwiatów wiązówki i 40g kłącza pięciornika. Dwie łyżki mieszanki zalać dwiema szklankami wody, doprowadzić do wrzenia i gotować 2-3 minuty. Mieszankę odstawić na 15 minut, przecedzić i podzielić na cztery porcje po pół szklanki – pić je w ciągu dnia. Taką mieszankę stosuje się głównie przy zatruciach.
• mieszanka ziół w schorzeniach dróg moczowych: zmieszać 20g liści poziomki, 40g ziela nawłoci, 40g kłącza pięciornika, 60g owoców róży, 60g ziela skrzypu i 100g ziela dziurawca. Półtorej łyżki mieszanki zalewamy dwiema szklankami wody, doprowadzamy do wrzenia i gotujemy przez 2-3 minuty. Tak przygotowany odwar można stosować w nieżycie nerek i pęcherza moczowego oraz kamicy moczowej.

Zobacz również: Gazy, wzdęcia, odbijanie – kiedy to fizjologia, a kiedy stan chorobowy?

Przeciwwskazania do stosowania pięciornika kurzego ziela

Choć Potentilla erecta niewątpliwie ma wiele prozdrowotnych właściwości, nie zaleca się doustnego stosowania zioła w czasie ciąży i laktacji ze względu na brak badań. 

Musimy także wiedzieć, że przetwory z kłącza ziela podawane doustnie przez dłuższy czas mogą skutkować uporczywymi zaparciami. Co więcej, zażywane w większych dawkach mogą wywołać niewielkie dolegliwości żołądkowe i wymioty u osób wrażliwych.

Ze względu na możliwość interakcji w zakresie absorpcji, zaleca się przyjmowanie innych leków w co najmniej godzinnym odstępie przed lub po podaniu jakiegokolwiek przetworu z panieńskiego korzenia.

Sprawdź, czym jest i jak radzić sobie z zespołem napięcia przedmiesiączkowego czyli >> PMS.

Bibliografia

1. dr n. med. Natasza Balcer-Dymel „Pięciornik kurze ziele – niepozorny, lecz wartościowy”, kwartalnik Panacea;
2. Ute Wolfle, Julia Hoffmann, Birgit Haarhaus, Venugopal Rao Mittapalli, Christoph M Schemppn vc „Anti-inflammatory and vasoconstrictive properties of Potentilla erecta – A traditional medicinal plant from the northern hemisphere”; Journal of Ethnopharmacology, April 2017;
3. Kaan Kaltalioglu, Barbaros Balabanli, Sule Coskun-Cevher „Phenolic, Antioxidant, Antimicrobial, and In-vivo Wound Healing Properties of Potentilla erecta L. Root Extract in Diabetic Rats”, Iran J Pharm Res. 2020 Autumn; 19(4): 264–274;
4. Matthias F. Melzig, Stefan Böttger „Tormentillae rhizoma – Review for an Underestimated European Herbal Drug”, Epub 2020 Mar 10.
5. Michał Tomczyk, Klaus Peter Latte „Potentilla—A review of its phytochemical and pharmacological profile”, Journal of Ethnopharmacology, 2009;
6. Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989.