Ospa jest chorobą powszechną wśród dzieci. O tym, w jaki sposób zapobiegać rozwojowi choroby, jak ją rozpoznawać i reagować na pojawiające się objawy, a także w jaki sposób złagodzić przebieg ospy u dzieci mówi prof. dr hab. n. med. Magdalena Marczyńska – kierownik Kliniki Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Zachęcamy do wysłuchania podcastu.
[aktualizacja: 05’2021]
Na ospę wietrzną, inaczej zwaną wiatrówką, najczęściej chorują dzieci. Choroba może wystąpić jednak także u dorosłych pacjentów. Największą ilość zachorowań obserwuje się u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. To moment, gdy dzieci wchodzą w duże zbiorowiska, gdzie mogą się wzajemnie zakażać.
Na ospę choruje się tylko raz – po zachorowaniu pacjent nabywa trwałą odporność.
W jaki sposób można się zarazić ospą wietrzną?
Ospa jest infekcją lotną. Do zakażenia dochodzi nie tylko poprzez bezpośredni kontakt – wystarczy przebywać w pomieszczeniu, w którym znajdują się wirusy wiatrówki.
Warto wiedzieć, że nie można zarazić się ospą poprzez kontakt z ubraniem lub pościelą chorego na ospę.
Kluczową jest tutaj zasada pięciu minut. Po wyjściu z miejsca, w którym przebywa chory na ospę wystarczy chwilę odczekać przed wejściem do kolejnego pomieszczenia. Zmiana miejsca i odczekanie kilku minut powoduje, że wirus nie rozprzestrzeni się dalej.
Ospa wietrzna a półpasiec
Ospę wietrzną wywołuje wirus, który po przebytej chorobie pozostaje w organizmie i w trakcie spadku odporności może skutkować rozwojem półpaśca. Więcej przeczytasz i posłuchasz tutaj >> Półpasiec – objawy, leczenie, powikłania
Za rozwój ospy wietrznej i półpaśca odpowiada ten sam wirus – Varicella zoster virus (VZV).
Półpaścem nie można się zarazić, ponieważ za jego rozwój odpowiada obecny w organizmie wirus, który jest pozostałością po przebytej ospie. Istnieje jednak ryzyko, że osoba z półpaścem może zarażać ospą wietrzną. Aby mogło do tego dojść, muszą zaistnieć określone warunki np. bezpośredni kontakt ze skórą chorego. Warto wiedzieć, że do zarażeń w taki sposób dochodzi bardzo rzadko.
Na półpaśca zwykle chorują osoby dorosłe, które w dzieciństwie przebyły ospę wietrzną. Zdarzają się jednak przypadki zachorowań wśród dzieci, które już w wieku niemowlęcym zostały zarażone wirusem ospy.
Co powoduje reaktywację wirusa ospy w organizmie człowieka?
Wirus ospy wietrznej i półpaśca (wirus VZV) reaktywuje się podczas spadku odporności, np. na skutek stosowania leków obniżających odporność (zwykle dochodzi wtedy do rozsianego półpaśca). Klasyczna postać choroby pojawia się zwykle podczas przemęczenia lub dużego i długotrwałego stresu. Wśród dzieci ta reguła nie ma potwierdzenia – najmłodsi mogą zachorować na półpasiec bez jednoznacznej przyczyny.
Wirus VZV jest uśpiony w zwojach nerwowych. W pierwotnym zakażeniu przechodzi przez błony śluzowe, po czym dostaje się do krwi. Następnie dochodzi do wysiewu zmian skórnych.
Okres wylęgania wirusa ospy, czyli czas pomiędzy zakażeniem a pierwszymi objawami, wynosi średnio 2-3 tygodnie. U noworodków jest nieco krótszy – wynosi około 11 dni.
Objawy ospy wietrznej – jak rozpoznać zarażenie?
Jak rozpoznać, że dziecko ma pierwsze objawy ospy? Ospa wietrzna u dziecka bardzo często objawia się bólami głowy i gorączką, które zazwyczaj utrzymują się bardzo krótko.
Pierwszymi objawami ospy są plamy na ciele, jednak ospę wietrzną najłatwiej rozpoznać po klasycznych pęcherzykach.
Wysiew pojawia się w ciągu 3-4 dni od wystąpienia pierwszego wykwitu. Pierwsze objawy ospy to plamki i grudki, następnie powstaje pęcherzyk i nowe plamki. To tzw. wysypka polimorficzna. Na całym ciele obserwuje się kilka zmian jednocześnie, które mogą występować także na błonach śluzowych: wewnątrz jamy ustnej, na narządach moczowo-płciowych i okolicach ujścia cewki moczowej.
Wewnątrz pęcherzyków znajduje się wirus ospy, który zanika dopiero, gdy pęcherzyk się zapada.
Ospa wietrzna u dziecka. Jak uniknąć powikłań?
Zazwyczaj ospa wietrzna nie pozostawia śladów ani blizn, jednak w przypadku nieprzemywania skóry narażamy organizm na nadkażenie bakteryjne.
Brak higieny może skutkować nieprzyjemnymi dolegliwościami, a rozdrapywanie zmian skórnych pozostawi na ciele niewielkie blizny. Chore na ospę dziecko można śmiało przemywać (nawet dwa razy dziennie) i delikatnie osuszać ręcznikiem.
Chcąc uniknąć blizn na skórze, nie wolno eksponować dzieci na promienie słoneczne.
Jednym z możliwych powikłań ospy jest odwodnienie organizmu. Bardzo często w jamie ustnej dziecka pojawiają się zmiany, które powodują, że dziecko traci apetyt i nie chce przyjmować żadnych płynów. Z tego powodu dzieci bardzo często trafiają do szpitala.
UWAGA! Należy unikać podawania choremu dziecku gorących i kwaśnych napoi, które podrażniają zmiany wzmagając jednocześnie niechęć do picia. Zaleca się podawanie zwykłej wody lub płynów o obojętnym smaku w temperaturze pokojowej.
Ospa u dziecka – kiedy zachować szczególną czujność?
Klasyczna ospa wietrzna, która jest typową chorobą wirusową, powinna zakończyć się po 5-6 dniach od wystąpienia zmian skórnych. Jednak jeśli zmiany okażą się otwartymi wrotami dla bakterii, może dojść do posocznicy – ogólnoustrojowego, bakteryjnego zakażenia organizmu, czyli groźnej dla zdrowia i życia sepsy!
Jeśli gorączka u dziecka utrzymuje się przez cztery doby lub obserwujemy jej nawrót, należy bezwzględnie udać się do lekarza.
Oprócz odwodnienia i zakażeń bakteryjnych sam wirus może wędrować do ośrodkowego układu nerwowego i powodować zapalenie móżdżka. Taki stan objawia się spowolnioną mową, sennością, niewłaściwą koordynacją ruchową i zaburzeniem równowagi. Dziecko z zapaleniem móżdżka bezwzględnie wymaga hospitalizacji i leczenia przeciwobrzękowego oraz przeciwzapalnego.
Niezwykle rzadkim powikłaniem u pacjentów dotychczas zdrowych jest również zapalenie mózgu. Oprócz zaburzeń ruchowych pojawiają się zaburzenia świadomości, które wymagają konieczności leczenia na oddziale intensywnej terapii. Niestety wiążą się także z dużym ryzykiem zgonu.
Warto wiedzieć, że są to rzadkie powikłania. Rodzic musi jednak być ich świadomy, aby zachować czujność, uważnie obserwując pojawiające się objawy oraz zmiany w zachowaniu dziecka.
Groźne powikłania ospy u osób z niedoborami odporności
Dzieci z chorobami rozrostowymi, chorobami nowotworowymi, po przeszczepach narządowych lub w trakcie leczenia immunopresyjnego są szczególnie narażone na wyzerowanie pamięci immunologicznej, której organizm będzie musiał na nowo się nauczyć.
Ospa wietrzna zagraża życiu pacjentów mających niedobory odporności!
Pacjenci z osłabioną odpornością od pierwszej doby muszą być hospitalizowani i leczeni dożylnie. Wirus może rozprzestrzeniać się w całym organizmie i zagnieżdżać się narządach. Taki stan stanowi poważne ryzyko sepsy i utraty życia!
Ospa wietrzna także dla pacjentów z wirusem HIV (o ile nie mają AIDS) stanowi bardzo poważne zagrożenie dla zdrowia i chorzy muszą być leczeni przyczynowo.
Również dzieci chorujące na białaczkę w chwili zachorowania na ospę wietrzną wymagają natychmiastowej hospitalizacji. Leczenie przyczynowe pozwoli zapobiec wystąpieniu poważnych powikłań.
Ospa wrodzona u noworodka
Zarażenie płodu następuje wyłącznie od matki, która choruje na ospę wietrzną. Jeśli ciężarna choruje w pierwszym trymestrze ciąży, tak jak w przypadku każdej infekcji wirusowej może dojść do poważnego uszkodzenia narządów dziecka.
Jeśli kobieta zachoruje tuż przed porodem, ospa poważnie zagraża jej życiu. Przyszła mama może zachorować na zapalenie płuc, które jest obarczone 10% ryzykiem zgonu.
Kobieta w ciąży, która zachorowała na ospę wymaga leczenia przyczynowego. Z kolei matki, które zachorowały pięć dni przed lub dwa dni po porodzie muszą otrzymać dożylnie immunoglobulinę.
Wrodzonej ospie wietrznej można w bardzo prosty sposób zapobiec – wystarczy zaszczepić matkę co najmniej 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę.
Szczepienia przeciw ospie wietrznej
Szczepienia przeciw ospie wietrznej rekomendowane są wśród dzieci, które ukończyły 9. miesiąc życia. Warto zaszczepić je zanim zaczną uczęszczać do żłobka lub przedszkola. W przypadku, gdy dziecko nie zostało jeszcze zaszczepione, zaleca się wykonanie szczepienia jeszcze przed pójściem do szkoły, aby uniknąć groźnych powikłań.
To może Cię zainteresować: Meningokoki – choroba małych dzieci i nie tylko! Jak się przed nią chronić?
Ospa u dziecka. O czym jeszcze trzeba wiedzieć?
Warto wiedzieć, że im dłuższy kontakt z wirusem, tym cięższy przebieg ospy wietrznej i większy wysiew zmian u kolejnych chorujących dzieci w przypadku rodzeństwa! Warto zatem leczyć je przyczynowo, aby uniknąć klasycznych powikłań oraz neuroinfekcji. Niestety, leczenie nie uchroni dziecka przed neuroinfekcją, a jedynie skróci czas replikacji.
Jeśli dziecko przebyło już ospę, szczepienie nie ma żadnego znaczenia.
Ważna informacja: niektóre środki farmakologiczne mogą osłabić działanie szczepionki! Dzieje się tak w przypadku: immunosupresji, stosowania leków obniżających odporność i glikokotykosteroidów. Dlatego bezpieczniej jest zaszczepić się przed ich przyjęciem. Warto wiedzieć, że osoby z wrodzonymi niedoborami odporności nie mogą być szczepione przeciwko ospie. Szczepienia przeciwko ospie nie są refundowane, dlatego tylko zaleca się ich wykonywanie.
Ospa a antybiotyk?
Antybiotyki stosuje się wśród chorujących na ospę tylko wtedy, jeśli dojdzie do zakażenia bakteryjnego. Dlatego warto obserwować dziecko i odpowiednio reagować na pojawiające się objawy.
Antybiotyk nie jest panaceum na wszystkie dolegliwości i nie niweluje ospy, która jest chorobą wirusową, a nie bakteryjną!
Ospie wietrznej zdecydowanie lepiej jest zapobiegać niż ją leczyć. Nawet jeśli groźne powikłania po wiatrówce są rzadkie, warto szczepić się niż narażać samego siebie, a także własne dzieci na utratę zdrowia lub życia. Powikłania poszczepienne są zdecydowanie rzadsze niż powikłania wynikające z ospy wietrznej.
Ospa bez tajemnic – podcast do wysłuchania
Zachęcamy do wysłuchania całej rozmowy z naszym gościem – prof. dr hab. n. med. Magdaleną Marczyńską – kierownikiem Kliniki Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
Transkrypcja i przygotowanie tekstu: Joanna Zielińska
