Kwas moczowy powstaje w naszym organizmie naturalnie w wyniku przemian metabolicznych, a następnie jego nadmiar jest wydalany. Czasami jednak obserwujemy jego wysokie stężenie w surowicy krwi. To zjawisko nazywamy hiperurykemią. Naukowcy wskazują na pozytywną korelację podniesionego poziomu kwasu moczowego z nadciśnieniem tętniczym, otyłością, hiperglikemią insulinoopornością i dyslipidemią. Hiperurykemia może też przyczynić się do powstania dny moczanowej i kamicy moczanowej. Przyjrzyjmy się przyczynom, które mogą ją wywołać i postulowanym działaniom zaradczym.

Skąd się bierze w organizmie kwas moczowy?

Nasz organizm pozbywa się zbędnych mu już substancji, rozkładając je w szeregu przemian biochemicznych do jak najprostszych związków. Chodzi mu o to, aby były one łatwe do usunięcia na zewnątrz. Najczęściej usuwanie metabolitów odbywa się za pomocą układu moczowego.

Kwas moczowy powstaje jako produkt końcowy metabolizowania zasad purynowych budujących nukleotydy wchodzące w skład materiału genetycznego, czyli DNA i RNA. Jak więc możemy się domyślić, puryny będą do organizmu dostarczane wraz z pożywieniem (pokarm białkowy) oraz będą pochodzić z rozpadających się komórek wewnątrz ciała.

Kiedy może dojść do podwyższenia poziomu kwasu moczowego?

Do zbyt wysokiego poziomu kwasu moczowego w organizmie może dojść przez zbyt wysoką podaż puryn wchłanianych z posiłku lub puryn przesłanych do metabolizowania z tkanek własnych organizmu. Efekt ten może się pojawić, gdy w organizmie zostanie zahamowana synteza nukleotydów bądź wzmożony rozpad komórek w przebiegu różnych schorzeń, anemii hemolitycznej oraz nawet choroby nowotworowej.  Innym powodem może być dysfunkcja nerek, które nie potrafią wydalić jego odpowiedniej ilości.

Prawidłowe stężenie kwasu moczowego w surowicy

Przyjmuje się, że w zdrowym organizmie stężenie kwasu moczowego w surowicy krwi powinno wynosić między 3 a 7 mg/dl (180–420 µmol/l). Wartości powyżej 7 mg/dl uznajemy już za stan hiperurykemii.

U człowieka z podwyższonym stężeniem kwasu moczowego w surowicy należy przyjrzeć się stylowi życia, sprawdzić, jakie bierze leki na inne schorzenia oraz poszukać schorzeń towarzyszących, które mogły wywołać ten stan. 

Dlaczego poziom kwasu moczowego może wzrastać?

U pacjenta z podwyższonym poziomem kwasu moczowego należy poszukać przede wszystkim przyczyny tego stanu. Hiperurykemia może być bowiem wywołana przez:

  • predyspozycję genetyczną (hiperurykemia pierwotna);
  • nadwagę;
  • nadciśnienie tętnicze;
  • leki (diuretyki, kwas acetylosalicylowy w małych dawkach, cyklosporynę);
  • nadużywanie alkoholu;
  • toksyny;
  • nieprawidłową dietę;
  • chemioterapię lub radioterapię nowotworów;
  • stan po przeszczepach narządów;
  • zaburzenia enzymatyczne;
  • choroby upośledzające wydalanie kwasu moczowego przez nerki;
  • nadmierny wysiłek fizyczny;
  • choroby takie jak np. padaczka, nadczynność przytarczyc, niedoczynność tarczycy, niedokrwistość, białaczka, przewlekłe choroby nerek, kwasica ketonowa w przebiegu cukrzycy lub będąca efektem głodówek.

Podwyższony kwas moczowy we krwi jest częstszy u panów, kobiet w wieku pomenopauzalnym oraz ogólnie u osób starszych.

Co to jest dna moczanowa?

Następstwem hiperurykemii może być dna moczanowa. Jaki mechanizm doprowadza do jej powstania? Długotrwale podniesiony poziom kwasu moczowego powoduje, że sole tego kwasu mogą powoli odkładać się w tkankach, a szczególnie w stawach. Będzie to skutkowało złym funkcjonowaniem stawu. Towarzyszy temu stan zapalny oraz ból, czasem o bardzo dużym natężeniu. Zniszczenie stawów prowadzi w konsekwencji do znacznego zmniejszenia aktywności fizycznej i sprawności.

Najczęściej kryształki odkładają się w stawie dużego palca stopy, ale zdarza się też, że problem dotyczy stawów skokowych, kolanowych oraz stawów w kończynach górnych.

Czy hiperurykemia zawsze powoduje powstanie dny moczanowej?

Podwyższony kwas moczowy we krwi nie zawsze musi się jednak wiązać z obecnością objawów odkładania jego kryształów w tkankach w postaci złogów.

Ryzyko wystąpienia dny zwiększa się tym bardziej, im wyższe jest stężenie kwasu moczowego w surowicy. 

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że nie zawsze atak dny moczanowej można powiązać z podwyższonym stężeniem kwasu moczowego w surowicy. Zdarza się on bowiem także przy normourykemii (prawidłowym stężeniu kwasu moczowego w surowicy).

Diagnostyka dny moczanowej 

Aby potwierdzić dnę moczanową, zwykle zwraca się uwagę na objawy kliniczne, które zestawia się z wynikami badań obrazowych. W celu ostatecznego upewnienia się, czy mamy do czynienia z tą chorobą, lekarz może zlecić inwazyjne badanie, jakim jest pobranie próbki płynu stawowego lub aspiratu z guzka dnawego i wykrycie w nich kryształów moczanu sodu.

Podwyższone stężenie kwasu moczowego a nadciśnienie tętnicze i ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych

Naukowcy zauważyli, że istnieje korelacja między występowaniem u pacjentów nadciśnienia a podwyższonym stężeniem kwasu moczowego. 

Innymi słowy, hiperurykemia występuje częściej u pacjentów z nadciśnieniem niż u pacjentów w populacji ogólnej. 

Niektórzy autorzy sugerują, że to właśnie wyższe stężenie kwasu moczowego może sprzyjać rozwojowi nadciśnienia. Zauważyli bowiem, że wzrasta wtedy opór naczyniowy, zmiany na dnie oka u chorych na nadciśnienie są bardziej zaawansowane, częściej pojawia się u nich przerost lewej komory serca. 

Z długo trwających badaniach obserwacyjnych badacze wyciągnęli wniosek, że nadmiar kwasu moczowego stanowi jeden z czynników ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych i wzrostu śmiertelności u osób z chorobą niedokrwienną serca. Wpływ ten jednak określono jako niewielki.

Jednakże paradoksalnie poziom kwasu moczowego potrafi wzrosnąć u tych pacjentów, u których nadciśnienie jest leczone. Dzieje się tak dlatego, że kwas moczowy w surowicy mogą podnosić niektóre stosowane leki hipotensyjne (np. diuretyki tiazydowe, pętlowe, cyklosporyna, kwas acetylosalicylowy).

Warto też wspomnieć o analizie dwóch dużych prospektywnych badań, która wskazuje, że to nadmierna masa ciała jest czynnikiem łączącym hiperurykemię, nadciśnienie tętnicze i chorobę niedokrwienną serca. Hiperurykemia okazuje się też być czynnikiem nieznacznie zwiększającym ryzyko pojawienia się udaru mózgu i związanego z nim zgonu.

Pozytywne właściwości kwasu moczowego w organizmie

Okazuje się, że kwas moczowy ma także swoje pozytywne działania w organizmie człowieka. Niektórzy badacze sugerują, że jego rola jako przeciwutleniacza jest podobna do roli kwasu askorbinowego. 

Zauważono także, że zwiększona peroksydacja lipidów w mózgu pod wpływem stresu oksydacyjnego może być związana z niskim poziomem kwasu moczowego w surowicy. Naukowcy postulują związek tego stanu z powstawaniem takich chorób neurologicznych jak stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona czy choroba Alzheimera.

Jak postępować w przypadku stwierdzenia hiperurykemii bez widocznych innych objawów?

Nie ma konsensusu naukowego wskazującego na bezwzględną potrzebę leczenia bezobjawowej hiperurykemii lekami, mają one bowiem swoje skutki uboczne. Wskazuje się za to na postępowanie niefarmakologiczne i edukację chorego. Warto obniżyć ryzyko zdrowotne poprzez:

  • redukcję masy ciała, szczególnie otyłości brzusznej;
  • regularną aktywność fizyczną;
  • rezygnację z alkoholu;
  • zdrową, nieprzetworzoną dietę;
  • bezwzględne unikanie głodówek;
  • odpowiednie nawodnienie.

Dotychczas zalecane postępowanie dietetyczne w hiperurykemii i dnie moczanowej

Dotychczas obowiązujące zalecenia dietetyczne stosowane u chorych z hiperurykemią i dną moczanową to ograniczenie ilości puryn w posiłkach. 

Pacjentom rekomenduje się unikanie:

  • wyciągów z kości;
  • mięsa, a szczególnie podrobów, dziczyzny, wędlin, mięsnych konserw;
  • ryb morskich takich jak śledzie, sardynki i szproty;
  • potraw tłustych;
  • zup i sosów na wywarach mięsnych i grzybowych;
  • drożdży;
  • warzyw strączkowych;
  • kawy, herbaty, kakao;
  • grzybów;
  • szpinaku;
  • ostrych przypraw;
  • rabarbaru;
  • alkoholu.

W diecie dozwolone są: 

  • chude mleko i przetwory mleczne oraz sery;
  • jaja;
  • w ograniczonej ilości masło i śmietana;
  • owoce i ich przetwory;
  • warzywa;
  • ryż;
  • do słodzenia miód i cukier, ale zalecana jest rezygnacja z fruktozy;
  • produkty zbożowe.

Zalecenia dodatkowe

Chorym zaleca się jedzenie potraw surowych lub gotowanych, ale nie smażonych czy pieczonych. Do picia rekomenduje się wodę (także z cytryną), herbaty ziołowe, herbaty owocowe, kawy zbożowe oraz koktajle owocowe. Zauważono bowiem, że witamina C z napojów i owoców może obniżyć stężenie kwasu moczowego w surowicy.

Naukowcy przypuszczają, że dobre dla chorych jest spożywanie odtłuszczonych produktów mlecznych. W badaniach wykazano bowiem, że takie postępowanie dietetyczne obniżało hiperurykemię. Istnieje przypuszczenie, że obecny w tego typu posiłkach kwas orotowy zwiększa wydalanie kwasu moczowego. Spożywanie kazeiny i laktoalbuminy obniżało stężenie kwasu moczowego mierzone dwie godziny po jedzeniu.

W diecie ubogopurynowej zakłada się wyłączenie warzyw bogatych w puryny (np. strączkowych), choć badania nie udowodniły ich wpływu na wzrost stężenia kwasu moczowego. Badacze przypuszczają, że być może to obecność prozdrowotnych składników takich jak witamina C, foliany czy błonnik niweluje wpływ puryn.

Dotychczas przyjęte zasady zalecają chorym dietę ze zwiększonym udziałem węglowodanów kosztem tłuszczu. Do tego zwraca się uwagę na potrzebę zwiększenia podaży płynów dla zwiększenia wydalania kwasu moczowego z moczem.

Zalecenia dietetyczne obejmują także rekomendowanie 4–5 posiłków w równych odstępach czasu, a ostatni posiłek powinien być spożyty przynajmniej 3 godziny przed snem. Chory powinien zadbać o prawidłową masę ciała, ale nie wolno mu się głodzić i gwałtownie chudnąć. Istnieje wtedy bowiem możliwość pojawienia się kwasicy ketonowej, która wywołuje atak dny.

Nowe spojrzenie na dietę w hiperurykemii

Jeśli popatrzymy szerzej, to zaczyna być widoczne, że hiperurykemia może być po prostu jedną ze składowych zespołu metabolicznego (szczególnie z towarzyszącą insulinoopornością), który wywołuje wiele chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycę, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, choroby nerek itp.

Dieta ubogopurynowa nie ma mocno potwierdzonej skuteczności w poprawie zdrowia chorych przy długoterminowym stosowaniu. 

Zmniejszenie spożycia białka powoduje kompensacyjne zwiększenie ilości w diecie węglowodanów, a czasem tłuszczów. A pacjenci nie zawsze wybierają ich zdrowe odpowiedniki. Często sięgają po rafinowane węglowodany (w tym fruktozę) oraz tłuszcze nasycone lub trans. Zmiany te mogą dodatkowo zaostrzyć insulinooporność, prowadząc do wyższego poziomu glukozy i lipidów w osoczu, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju i pogorszenia zespołu metabolicznego i jego powikłań u pacjentów z dną moczanową.

Badania nad wpływem innych diet niż ubogopurynowa na hyperurykemię

Przeprowadzono randomizowane i kontrolowane badanie interwencji dietetycznej w dnie moczanowej. Pod uwagę wzięto trzy diety:

  1. niskotłuszczową o ograniczonej kaloryczności;
  2. śródziemnomorską o ograniczonej kaloryczności;
  3. niskowęglowodanową o ograniczonej kaloryczności, wzorowaną na diecie Atkinsa.

Okazało się, że wszystkie te diety skutkowały średnim zmniejszeniem stężenia moczanów w surowicy w porównaniu z wartością wyjściową o 0,8 mg/dl w ciągu 6 miesięcy. Najefektywniejsza była w tym badaniu dieta niskowęglowodanowa.

Ponadto przeprowadzono badanie na 13 osobach, którym dla zmniejszenia insulinooporności zalecono na 16 tygodni specjalną niskokaloryczną dietę. Była ona bogata w białko oraz miała niską zawartość węglowodanów i tłuszczy nasyconych, co jest przeciwieństwem standardowych zaleceń. A jednak okazało się, że u chorych nie tylko obniżył się poziom kwasu moczowego w surowicy, ale zmniejszyła się też częstotliwość miesięcznych zaostrzeń dny moczanowej. Poprawiły się za to takie parametry jak cholesterol całkowity, stosunek cholesterolu całkowitego do HDL-C i poziom triglicerydów.

Podobnie w badaniach wykazano pozytywny wpływ diety DASH zarówno na obniżenie poziomu moczanów, jak i inne parametry zdrowotne. Spadek możliwości wystąpienia hiperurykemii i redukcja ryzyka wystąpienia dny moczanowej sięgały 30% w badaniach na różnych populacjach. Początkowo sądzono, że to wzrost ilości zjadanych warzyw i owoców odpowiada za ten wynik, jednak gdy porównano dietę DASH z wegetariańską lub wegańską dietą owocowo-warzywną, okazało się, że te ostatnie powodowały tylko nieznaczny spadek stężenia kwasu moczowego.

Badania wskazują, że częste spożywanie napojów słodzonych fruktozą sprzyja hiperurykemii. Niektórzy badacze to ją właśnie obarczają winą za podniesienie stężenia kwasu moczowego, jednak nie musi być jednym winowajcą takiego stanu. W Polsce wykonano niewielkie badanie (28 pacjentów z przewlekłą chorobą nerek) pokazujące wpływ stosowania przez 6 tygodni diety o niskiej zawartości fruktozy na samopoczucie i niektóre wskaźniki u chorych. Okazało się, że taka dieta zmniejszyła poziom insuliny w surowicy na czczo, spadł poziom biomarkerów zapalnych, pojawiła się tendencja do spadku stężenia kwasu moczowego i ciśnienia tętniczego.

Fitoterapia w hiperurykemii

Leki roślinne stosowane w hiperurykemii mają za zadanie przede wszystkim zwiększenie wydalania kwasu moczowego (działanie moczopędne). Można też rozważyć podanie ziół o działaniu przeciwbólowym (np. naturalne salicylany z kory wierzby czy kwiatu wiązówki) w przypadku ataku dny.

Do ziół zwiększających wydalanie moczanów należą między innymi:

Przy napadach dny podaje się czasem kolchicynę (tylko pod okiem lekarza!),czyli bardzo skuteczny, ale też toksyczny alkaloid wyizolowany z nasion zimowita jesiennego.

Kwas moczowy i dna moczanowa – podsumowanie

Wydaje się zasadne, aby na problem podniesionego w surowicy kwasu moczowego spojrzeć holistycznie. 

Podejście lecznicze i dietetyczne, które zwraca uwagę na poprawę stylu życia chorego, zadbanie o masę ciała, ruch, nawodnienie, stres, a nie tylko na obniżenie samego poziomu kwasu za pomocą leków przyniesie długoterminowo większe korzyści pacjentowi. 

Okazuje się też, że wybór zalecanej w hiperurykemii diety powinien być dostosowany także do chorób współistniejących. Badania pokazują, że istnieją inne dobre wzorce żywieniowe dla pacjentów, które można wypróbować zamiast diety ubogopurynowej.

Bibliografia

  1. Dessein P., Shiton E., Stanwix A., Joffe B., Ramokgadi J., Beneficial effects of weight loss associated with moderate calorie/carbohydrate restriction, and increased proportional intake of protein and unsaturated fat on serum urate and lipoprotein levels in gout: a pilot study, Annals of Rheumatic Diseases, 2000.
  2. Fam A.G., Gout, diet, and the insulin resistance syndrome, The Journal of Rheumatology, 2002.
  3. Yokose C., McCormick N., Choi H.K., The role of diet in hyperuricemia and gout, Current Opinion in Rheumatology, 2021.
  4. Drzewiecka K., Saliburska J., Dietoterapia skazy moczanowej, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2012.
  5. Kanecki K., Tyszko P., Bezobjawowa hyperurykemia w praktyce lekarza rodzinnego, Forum Medycyny Rodzinnej, 2015.
  6. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J., Fitoterapia i leki roślinne, PZWL, 2007.

PODOBNE ARTYKUŁYWIĘCEJ OD AUTORA

Zapytaj lub skomentuj:

Napisz komentarz
Podaj swoje imię