Obrzęki żylne i przewlekła niewydolność żylna – przyczyny, objawy i leczenie

Obrzęk żylny to jedna z najbardziej powszechnych postaci obrzęków kończyn dolnych. Pojawienie się obrzęków żylnych może świadczyć o niewydolności żylnej a to jest już choroba wymagająca leczenia. Niezależnie od tego z jakiej przyczyny pojawiają się obrzęki nigdy nie należy ich lekceważyć, ponieważ są sygnałem, że w naszym organizmie rozwija się jakaś choroba.

[aktualizacja: 06’2023]

Czym są obrzęki żylne?

Obrzęk żylny tworzy się w wyniku cofania się i coraz silniejszego napierania krwi na ściany naczyń w chorych żyłach. To zjawisko nazywamy refluksem żylnym. Dochodzi do wzrostu ciśnienia a nadmiar płynów przenika do przestrzeni międzykomórkowej i naczyń chłonnych. Dzięki temu mechanizmowi zmniejsza nam się ciśnienie we wnętrzu żył. Ten proces ratuje żyły przed uszkodzeniem, ale niestety powstaje obrzęk, zwany żylnym.

Układ żylny i limfatyczny współpracują w zakresie odprowadzania płynów. Jeśli układ żylny jest uszkodzony, to zazwyczaj wpływa to także negatywnie na wydolność układu naczyń limfatycznych. 

Należy pamiętać że wszelkiego rodzaju obrzęki są tak naprawdę powikłaniem toczącej się w organizmie choroby. Obrzęki mogą się również pojawić w przebiegu takich schorzeń jak:

1. niewydolność sercowo-naczyniowa,
2. niewydolność nerek lub wątroby,
3. w trakcie chorób zapalnych i alergicznych,
4. nietolerancje pokarmowe,
5. schorzenia neurologiczne,
6. schorzenia psychiczne.

W przebiegu chorób endokrynologicznych, jak niedoczynność tarczycy może pojawić się obrzęk śluzowaty (dawniej choroba Gulla, łac. myxoedema) – tu dochodzi do pogrubienia rysów twarzy, obrzęków powiek, dłoni. Temu tematowi poświęcimy oddzielny wpis.

Niezależnie od tego z jakiej przyczyny pojawiają się obrzęki, nigdy nie należy ich lekceważyć, ponieważ są alarmem, że w naszym organizmie rozwija się jakaś choroba.

Przyczyny i objawy obrzęków żylnych

Przewlekła niewydolność żylna jest najczęściej występującym u ludzi zespołem chorobowym naczyń kończyn dolnych. Gdy zastawki są uszkodzone krew cofa się i zaczyna napierać na ściany naczyń. Naczynia poszerzają się i z biegiem lat zalegająca krew żylna wywołuje zmiany chorobowe w otaczających tkankach. Objawy choroby mogą mieć charakter zmian skórnych lub naczyniowych. 

W początkowej fazie choroby mogą pojawić się niewielkie obrzęki stóp lub kostek, które wraz z rozwojem choroby mogą sięgnąć nawet kolan. Pojawiają się zmiany troficzne skóry, jak przebarwienia lub wypryski. W zaawansowanej już postaci choroby obrzęki stają się coraz bardziej dokuczliwe, skóra traci elastyczność, jest błyszcząca i bardzo cienka, zazwyczaj pokryta czerwono-brunatnymi przebarwieniami. W ostatnim etapie choroby mogą powstać owrzodzenia, które ulegają często nadkażeniom bakteryjnym. 

Obrzękom żylnym najczęściej właśnie towarzyszy dodatkowa choroba jak przebyte zapalenie żył i zakrzepice, żylaki, poszerzone i widoczne „gołym okiem” żyły, skurcze i bóle nóg, rogowacenie i przebarwienia skóry oraz jej pękanie, szczególnie w okolicach kostek.  

Szacuje się, że w Polsce przewlekła niewydolność żylna dotyka około 37% mężczyzn oraz 47% kobiet. Wśród wszystkich obrzęków kończyn dolnych, aż 90% jest spowodowane właśnie tą chorobą. 

Czynniki sprzyjające wystąpieniu przewlekłej niewydolności żylnej

Zaobserwowano pewną zależność pomiędzy występowaniem przewlekłej niewydolności żylnej a takimi czynnikami jak:

1. starszy wiek,
2. płeć żeńska,
3. nadwaga i otyłość,
4. czynniki genetyczne,
5. stosowanie antykoncepcji hormonalnej,
6. przewlekłe zaparcia,
7. palenie papierosów,
8. mała aktywność fizyczna,
9. praca siedząca i stojąca,
10. nadmierna ekspozycja na ciepło,
11. przebyte ciąże i porody. 

Szczególnie podczas pracy stojącej krew (20-25%) zbiera się w kończynach dolnych. Może to powodować zmniejszenie ukrwienia całego organizmu, omdlenia, zastój krwi w naczyniach kończyn dolnych, obrzęki, rozszerzenie żył a na koniec skutkować rozwojem przewlekłej niewydolności żylnej.  

Diagnostyka choroby opiera się głównie na odpowiednim wywiadzie lekarskim oraz wykonaniu USG metodą Dopplera (zwaną inaczej ultrasonografią dopplerowską). To bezinwazyjne badanie pozwala ustalić przyczynę i poziom zaawansowania choroby żylnej. 

Leczenie obrzęków spowodowanych przewlekłą niewydolnością żylną

Kluczową sprawą i punktem wyjścia do podejmowania dalszych działań jest ustalenie przyczyny pojawienia się obrzęków. Lekarz przeprowadzający wywiad powinien:

1. zwrócić uwagę na czas trwania obrzęków, ich lokalizację oraz miejsca występowania dolegliwości bólowych,
2. ocenić stopień ich zaawansowania,
3. spytać o choroby współtowarzyszące,
4. dowiedzieć się jakie leki, zioła czy suplementy stosuje pacjent.

Pacjenci z obrzękami często nie wymagają hospitalizacji i odsyłani są do domu z dodatkowymi zaleceniami. Zalecenia te obejmują najczęściej zmianę diety, stylu życia, odpowiednią aktywność fizyczną oraz modyfikację branych leków.

W przypadku nagłego nasilenia obrzęków wynikającego zazwyczaj z rozwoju choroby wskazana jest szybka hospitalizacja. 

W pierwszym stadium choroby stosuje się leczenie zachowawcze. Powszechnie stosowana jest terapia uciskowa, czyli kompresjoterapia, która polega na zastosowaniu kontrolowanego, ściśle określonego, stopniowanego ucisku na kończynę w celu profilaktyki obrzękowej lub zmniejszenia jego nasilenia, gdy obrzęk już się pojawił. Największy ucisk nakłada się w okolicach kostki i stopniowo zmniejsza się w stronę uda. Wyroby kompresyjne takie jak podkolanówki, pończochy, rajstopy czy opaski bardzo pomagają w odprowadzaniu krwi żylnej do serca. Stopień ucisku powinien zalecić lekarz – ustala się to indywidualnie dla każdego pacjenta.

Zaleca się również spanie oraz codzienny odpoczynek z nogami uniesionymi około 15 cm powyżej poziomu bioder, co zapewnia przywrócenie fizjologicznego przepływu krwi w naczyniach.

Ważnym elementem leczenia zachowawczego jest również fizykoterapia, obejmująca uprawianie takich dyscyplin sportowych, jak: jazda na rowerze, pływanie, bieganie, czy marszobieg, ponieważ aktywizują one pompę mięśniową kończyn dolnych. Równie istotna jest, stosowana w połączeniu z innymi metodami, farmakoterapia. Należy pamiętać jednak, że leki nie usuną całkiem żylaków oraz ich powikłań, ale za to wspomogą leczenie i zapobiegną nasilaniu się przykrych dolegliwości.

Leczenie naturalne przewlekłej niewydolności żylnej i obrzęków

Istnieje kilka dobrze przebadanych substancji, które można stosować pomocniczo przy leczeniu obrzęków, należą do nich głównie:

1. Diosmina – stosuje się ją głównie w leczeniu przewlekłej niewydolności naczyń żylnych kończyn dolnych. Jest bardzo dużo badań potwierdzających jej skuteczność przeciwzapalną i protekcyjną w stosunku do układu żylnego. Diosmina to glikozyd z grupy flawonoidów występujący w naturze, który może być izolowany z różnych roślin, najczęściej pozyskuje się ją z owoców cytrusowych. 
2. Escyna – saponiny kasztanowca (Aesculus hippocastanum) znane pod zbiorczą nazwą jako escyna są tradycyjnym materiałem fitochemicznym o ustalonej pozycji klinicznej w terapiach patologii naczyń żylnych, jak przewlekła niewydolność żylna, żylaki, a także w stanach zapalnych. Escyna działa przeciwobrzękowo oraz przyspiesza wchłanianie płynu surowiczego w miejscu obrzęku. 
3. Esculina – to glikozyd pozyskiwany z kory lub nasion dzikiego kasztanowca. Wykazuje działanie przeciwkrwotoczne oraz hamuje aktywność hialuronidazy.
4. Ruskogenina – to sapogenina steroidowa, otrzymywana z kłącza (z częściami korzeni) ruszczyka kolczastego (Ruscus aculeatus). Badania wskazują, że ruskogenina zmniejsza zaleganie krwi w układzie żylnym i nasila odpływ limfatyczny z kończyn dolnych. 
5. Rutozyd (Rutosidum) – zwany także rutyną i kwercetyną-3-O-rutozydu jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych glikozydów bioflawonoidowych. Działanie jest głównie związane z jej właściwościami antyoksydacyjnymi. Rutozyd kwercetyny poprawia także elastyczność naczyń krwionośnych neutralizując obecność wolnych rodników. Zapobiega to obrzękom i zapaleniu żył, które mogłyby spowodować uszkodzenia zastawek żylnych i powstaniu żylaków. Rutozyd hamuje aktywność hialuronidazy, enzymu rozklejającego między innymi śródbłonek naczyń włosowatych. Rutyna wraz z witaminą C ochrania kolagen i elastynę – związki budujące naczynia krwionośne. 
6. Trokserutyna – zmniejsza przepuszczalność naczyń i poprawia tonus naczyń żylnych.
7. Winorośl właściwa – Vitis vinifera – wykazano silną aktywność przeciwutleniającą ekstraktów, która wzrastała wraz ze wzrostem ich stężenia. Proantocyjanidyny zawarte w winorośli, oprócz działania przeciwutleniającego, wykazują także aktywność hamującą oksydazę ksantynową, kolagenazę, elastazę i hialuronidazę glukozydową.
8. Bioflawonoidy – otrzymywane z owoców cytrusowych Citroflavonoides, poprawiają elastyczność naczyń, są zmiataczami wolnych rodników, przeciwdziałają łamliwości i kruchości naczyń, działają przeciwzapalnie, hipotensyjnie, poprawiają mikrokrążenie. 
9. Arnika – nalewka arnikowa poprawia krążenie skórne, obwodowe, w kończynach, wieńcowe i mózgowe. Ułatwia ustępowanie zastoin limfatycznych. Wzmaga diurezę, rozszerza naczynia krwionośne. Polecana tradycyjnie jako środek w leczeniu obrzęków pourazowych. Poświęciliśmy jej cały artykuł (jest tego warta :), zajrzyjcie przy okazji >>> „Arnika – wskazania, możliwości zastosowań, przegląd badań naukowych.”
10. Inne wyciągi roślinne — proantocyjanidole —otrzymuje się z pestek białych winogron. Preparatem z tej grupy jest np. Endotelon, który wykazuje działanie ochronne w stosunku do ścian naczyń krwionośnych i limfatycznych. Zmniejsza ich przepuszczalność i zwiększa napięcie.
11. Kwas L-askorbinowy – występuje naturalnie lub możemy go syntetyzować  –to jeden z najlepiej poznanych związków chemicznych. Wykazuje działanie antyoksydacyjne oraz uszczelnia błonę wewnętrzną naczynia żylnego, działa przeciwzapalnie i dodatkowo immunostymulacyjnie. 

Przewlekła niewydolność żylna i obrzęki żylne – leczenie syntetyczne

1. Tribenozyd – jest antagonistą mediatorów stanu zapalnego (w tym: acetylocholiny, histaminy, serotoniny i bradykininy) i bólu. Charakteryzuje się działaniem przeciwzapalnym, przeciwobrzękowym, przeciwwysięgowym oraz zwiększa dynamikę krążenia i obniża zastój krwi żylnej.
2. Dobesylan wapnia – działa głównie na ściany naczyń włosowatych, dodatkowo poprawia czynność śródbłonka naczyń, zwiększa opór naczyń włosowatych a przy tym zmniejsza ich przepuszczalność. Zmniejsza lepkość  krwi i osocza oraz zapobiega rozpadowi kolagenu. 

Obrzęki żylne i przewlekła niewydolność żylna. Podsumowanie

Przewlekłą niewydolność żylną z objawami obrzęków żylnych należy traktować bardzo poważnie. Bagatelizowanie dolegliwości może niestety doprowadzić do poważnych powikłań. Dlatego tak istotna jest profilaktyka, o którą powinny zadbać zarówno osoby starsze, ale także i młodzi ludzie!

Wystarczy kilka prostych zaleceń, takich jak:

• pamiętanie o codziennej aktywności fizycznej. To może być „tylko” spacer, pływanie, jazda na rowerze, tenis, taniec. Ważne, aby nie traktować tego jako obowiązku, a przyjemne spędzanie czasu wolnego.
• w czasie odpoczynku lub snu – leżenie z uniesionymi do góry nogami;
• utrzymanie prawidłowej masy ciała – dieta zapobiegająca zaparciom, bogata w antyoksydanty, bioflawonoidy oraz utrzymywanie dobrego poziomu nawodnienia w organizmie tj. około 25-30 ml wody na kilogram masy ciała;
• unikanie bardzo obcisłych strojów oraz częstego chodzenia na wysokich obcasach;
• unikanie gorących kąpieli, opalania się oraz chodzenia na solarium;
• w przypadku pracy siedzącej – wyposażenie się w odpowiednie krzesło, najlepiej z pochylonym do tyłu oparciem, tak by zapewnić przyjęcie swobodnej pozycji ciała. Pamiętanie, aby nie zakładać nogi na nogę oraz często poruszać samymi stopami. W miarę możliwości ważne jest robienie sobie przerw na ćwiczenia oraz pochodzenie (chociażby do kuchni, innego pomieszczenia). Używanie podnóżka, tak aby stopy były były powyżej poziomu podłogi. 
• w przypadku pracy stojącej – przenoszenie w czasie stania ciężaru ciała z jednej nogi na drugą. W razie możliwości należy robić sobie kilkuminutowe przerwy w pracy i wykonać w tym czasie parę prostych ćwiczeń. Zaleca się stosowanie różnego rodzaju podnóżków, tak by od czasu do czasu unieść jedną z kończyn dolnych wyżej. 

Dowiedz się także, jak diagnozować i leczyć obrzęki limfatyczne: Obrzęki limfatyczne – objawy, powikłania, diagnostyka i możliwości leczenia.

Bibliografia

1. Baraniak J, Kania M, Borówka, winorośl i granatowiec – znane rośliny o aktywności przeciwutleniające, Borgis, Postępy fitoterapii, 2015, 1(16), s. 50-55;
2. Chudek J, Ziaja D, Wyciąg z ruszczyka kolczastego w leczeniu przewlekłej choroby żylnej, Chirurgia Polska, 2017, 19(1-2), s. 13-17;
3. Grynkiewicz G, Gruza M, Jatczak K, Roślinne źródła półproduktów chemicznych i farmaceutycznych. Przykład trójterpenu z kasztanowca, Chemik, 2015, 69(2), s. 75-80;
4. Kocić Ivan, Diosmina — skuteczność kliniczna i bezpieczeństwo stosowania, Forum Medycyny Rodzinnej, Wybrane problemy kliniczne, 2014, 8(2), s. 56-63;
5. Łastowiecka-Moras E, Przewlekła niewydolność żylna kończyn dolnych – schorzenie związane z rodzajem wykonywanej pracy, Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, 
6. 2015, 6;
7. Neubauer-Geryk J, Bieniaszewski L, Przewlekła choroba żylna — patofizjologia, obraz kliniczny i leczenie, Choroby serca i naczyń, 2009, 6(3), s. 135-141;
8. Samaszko-Fiertek J, Roguszczak P, Dmochowska B, Ślusarz R, Madaj J, Rutyna – budowa i właściwości, Wiadomości chemiczne, 2016, 70(7-8), s. 435-453;
9. Załęcka M, Lipiński K, Królikowska A, Obrzęki kończyn dolnych wśród studentów kierunku lekarskiego, Health Promotion & Physical Activity, 2019, 3(8), s. 1-5
10. Ziaja D, Miejsce suplementów diety o działaniu flebotropowym w praktyce lekarskiej u pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną, Chirurgia Polska, 2014, 16(1), s. 1-5;
11. https://rozanski.li/914/arnika-arnica-w-ziololecznictwie/
12. https://www.centrumfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2018/01/kompedium-www-1.pdf;