Arcydzięgiel lekarski ułatwia i przyspiesza proces trawienia oraz przemianę materii. Przywraca prawidłowe ruchy perystaltyczne jelit. Reguluje proces fermentacji i swobodnego usuwania nagromadzonych gazów. W Chinach stosowany jest od dawna jako środek skuteczny na zaparcia. W koreańskiej medycynie tradycyjnej m.in. sprawdza się jako środek uspokajający, przeciwbólowy i tonizujący. Jest to zioło o dużym potencjale leczniczym. Przyjrzyjmy mu się więc dokładniej!
Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis Hoffm. syn. Angelica archangelica L.) nazywany jest także arcydzięglem lekarskim lub popularnie – andżeliką lub dzięglem.
Łacińska nazwa rośliny pochodzi od greckiego słowa archangelos, oznaczającego archanioła – właściwości terapeutyczne rośliny miał według legend objawić archanioł Rafael lub według innej opowieści – archanioł Michał. W czasach odrodzenia roślinę nazywano Racine du Saint-Esprit (zielem Ducha Świętego), bardzo doceniając jej właściwości. Według legendy słynnemu Paracelsusowi miał przyśnić się Archanioł Gabriel i przekazać mu, że żucie korzenia arcydzięgla będzie najlepszym lekarstwem dla chorych w czasie epidemii dżumy w 1510 roku.
Historia zastosowań arcydzięgla
Historycznie arcydzięgiel stosowano na północy, m.in. w Laponii. Ślady jego używania znaleziono również w wykopaliskach w Biskupinie na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Wzmianek o arcydzięglu w starożytnych zapisach nie ma, był wtedy prawdopodobnie nieznany. Francuski lekarz i botanik Pierre Bodard (1758-1826), który był wielkim zwolennikiem zastępowania leczenia egzotycznymi roślinami rdzennymi europejskimi odpowiednikami uważał, że arcydzięgiel jest równie cenny dla Europejczyków, jak żeń-szeń dla Chińczyków.
Arcydzięgiel naturalnie występuje w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii, bardzo często jest też uprawiany w celach przemysłowych. W Polsce rośnie głównie w Sudetach i Karpatach, gdzie znajduje się pod częściową ochroną. Również w Tatrach znajdziemy wiele miejsc, które zawdzięczają swą nazwę właśnie tej roślinie – Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz czy Litworowy Staw Gąsienicowy.
Rodzaj Angelica obfituje w rośliny o potencjale leczniczym, znane w różnych częściach świata.
Zakres zastosowania arcydzięgla w medycynie wschodniej
W Chinach A. sinensis jest stosowany w leczeniu różnych dolegliwości, takich jak: choroby ginekologiczne, udar, zaparcia, malaria, dreszcze, gorączka i hemoroidy. Roślinę stosuje się także jako środek do poprawy parametrów krwi, regulowania miesiączki oraz rozluźniania jelit.
W koreańskiej medycynie tradycyjnej głównym wskazaniem do używania A. gigas jest leczenie anemii, chorób ginekologicznych, chorób układu krążenia i zapalenia stawów. Był również stosowany jako środek uspokajający, przeciwbólowy i tonizujący. Z kolei A. acutiloba jest tradycyjnie stosowany w leczeniu chorób ginekologicznych i anemii.
W tradycyjnej medycynie indyjskiej roślina jest stosowana także w leczeniu padaczki.
Arcydzięgiel w medycynie europejskiej
Angelica archangelica jest powszechnie stosowana w europejskiej medycynie tradycyjnej do leczenia:
- napięcia nerwowego,
- bezsenności,
- zaburzeń żołądkowych oraz jelitowych,
- chorób skóry,
- problemów z oddychaniem i artretyzmu.
Angelica glauca jest natomiast stosowana w leczeniu dolegliwości żółciowych, atrofii dziecięcej i zaparć. Inna odmiana arcydzięgla, Angelica dahurica jest stosowana głównie w leczeniu bólów głowy, nieżytu nosa, chorób zębów, reumatyzmu i bólu gardła, a Angelica pubescentis sprawdza się w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS), bólu głowy, paraliżu i bezsenności.
Arcydzięgiel lekarski. Co warto o nim wiedzieć?
Arcydzięgiel lekarski to roślina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych. Dorasta do 1,5m wysokości. Charakteryzuje się mocną łodygą i kwiatami zebranymi w biało-zielone lub żółtozielone baldachy oraz dużymi liśćmi, dwu- lub trzykrotnie pierzastymi. Roślina lubi gleby wilgotne lub podmokłe i rośnie głównie na pogórzu oraz w górach. Arcydzięgiel kwitnie od czerwca do sierpnia i odznacza się swoistym, przyjemnym zapachem.
W lecznictwie zwykle używa się korzenia arcydzięgla (Radix Angelicae). Niekiedy wykorzystuje się również jego owoc (fructus Angelicae). Z kolei liście rośliny znalazły zastosowanie w medycynie ludowej. Warto wiedzieć, że powszechną w Polsce rośliną o podobnych właściwościach, ale dużo słabszą w działaniu jest dzięgiel leśny (Angelica silvestris L.).
Olejek eteryczny z korzenia arcydzięgla
Korzeń arcydzięgla zawiera do 1,5% olejku eterycznego Oleum Archangelicae (głównie β-felandren, α-pinen, p-cymen oraz kwasy hydroksydekapentanowy i masłowy), makrocykliczny lakton pentadekanolid i tridekanolid, furanokumaryny i hydroksykumaryny (angelicyna, ostol, ostenol, imeratoryna, ksantotoksyna, bergapten, umbelifron oraz umbeliprenina), garbniki i flawonoidy ( m.in. pochodne naryngeniny – archangelon i 7,4-diprenylonaryngenina), kwasy polifenolowe (m.in. kwas kawowy i kwas chlorogenowy) oraz estry β-sitosterolu z kwasem palmitynowym i arachidowym.
Na skład olejku eterycznego duży wpływ mają różne parametry, takie jak: sezon zbiorów, użyta część rośliny, dojrzałość roślin, różnorodność genetyczna, stan odżywienia, warunki środowiskowe, metody suszenia oraz techniki ekstrakcji.
Badania wykazały, że olejek eteryczny z korzenia A. archangelica wykazuje znaczną aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko bakteriom: Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius i Candida albicans. Ponadto wywiera nieco słabsze działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec mikroflory jelitowej, głównie przeciw bifidobakteriom i pałeczkom kwasu mlekowego. Kolejne badanie wykazało działanie przeciwgrzybicze olejku wobec niektórych gatunków z rodzaju Fusarium, Botrytis cinerea i Alternaria solani.
Badania na zwierzętach wykazały z kolei dodatkowe działania izolowanego olejku eterycznego, jak np. działanie przeciwdrgawkowe u myszy i przeciwlękowe u szczurów. Wskazuje to interesujące pole do badań nad zastosowaniem arcydzięgla wśród ludzi.
Zaciekawienie badaczy budzi jeden ze składników wyciągu z korzenia arcydzięgla – ostol. Na podstawie badań wstępnie stwierdzono, że hamuje wytwarzanie zapalnych prostaglandyn oraz leukotrienów, a także cytokin odpowiedzialnych za proces zapalenia i niszczenia chrząstki stawowej w chorobach reumatycznych. Sugeruje się też jego potencjalne działanie przeciwnowotworowe i postuluje dalsze badania w tym zakresie.
Zakres działania korzenia arcydzięgla
Działanie wewnętrzne
- arcydzięgiel pobudza czynności wydzielnicze i wydalnicze, zwiększając ilość soku żołądkowego;
- ułatwia i przyspiesza proces trawienia (poprawia krążenie krwi w obrębie układu pokarmowego, przez co przyspiesza wchłanianie składników pokarmowych);
- pobudza pracę nerek i zwiększa ilość wydalanego moczu;
- wzmaga czynność gruczołów potowych;
- wykazuje zdolność usuwania z organizmu szkodliwych metabolitów;
- przyspiesza przemianę materii;
- ma ogólne działanie wzmacniające;
- działa przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit, przewodów żółciowych i moczowych;
- usuwa nadmierne napięcia jelit, przywraca prawidłowe ruchy perystaltyczne oraz reguluje proces fermentacji i swobodnego usuwania nagromadzonych gazów;
- działa na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejsza nieznacznie wrażliwość kory mózgowej oraz niektórych ośrodków wegetatywnych w rdzeniu przedłużonym, przede wszystkim ośrodka naczynioruchowego.
Zaobserwowano, że działanie uspokajające wyciągów z korzenia arcydzięgla jest takie samo, jak po zastosowaniu korzenia kozłka lekarskiego. Angelicyna zawarta w przetworach z arcydzięgla wyróżnia się działaniem uspokajającym, co wykazano również w badaniach na zwierzętach doświadczalnych.
Ponadto arcydzięgiel wzmaga odporność układu nerwowego i w pewnym stopniu przypomina działanie korzenia żeń-szenia, tj. wpływa na ośrodkowy układ nerwowy przeciwlękowo, antydepresyjnie, uspokajająco i równocześnie usuwa objawy wyczerpania nerwowego.
Działanie zewnętrzne
Zewnętrznie surowiec wykazuje łagodne działanie drażniące na skórę i słabe właściwości przeciwbólowe. Olejek eteryczny z arcydzięgla wykazuje ponadto własności bakterio- i grzybobójcze, chociaż niektóre gatunki mikroorganizmów, jak pałeczka okrężnicy i paciorkowiec złocisty, są wobec niego mało wrażliwe. Olejek ma także działanie znieczulające skórę, które utrzymuje się przez kilka godzin.
Ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna i inne pochodne furanokumaryny obecne w arcydzięglu wykazują działanie fotodynamiczne i zwiększają wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jej na działanie światła słonecznego. Mogą dzięki temu pomóc w leczeniu bielactwa, łuszczycy czy trądziku.
Wskazania do stosowania arcydzięgla
- Problemy z układem pokarmowym: niedobory soku żołądkowego, żółci i soku trzustkowego. Nieżyty jelita grubego, biegunki, stany skurczowe jelit, osłabienia ruchów perystaltycznych jelit. Niestrawność, zapalenie jelita cienkiego, zapalenie żołądka. Nieregularne wypróżnienia. Brak łaknienia na tle nerwowym. Niewydolność wątroby. Zastój żółci w pęcherzyku, utrudniony dopływ żółci do dwunastnicy wskutek zamknięcia zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej. Objawowo przy zgadze, odbijaniu, wzdęciach i bólach brzucha.
- W stanach pobudzenia nerwowego przy problemach z układem trawiennym: arcydzięgiel zmniejsza zawroty i bóle głowy powstałe na tle zaburzeń trawiennych. Zmniejsza wtórne niekorzystne objawy ze strony serca związane z nieprawidłowym trawieniem i niedostatecznym przyswajaniem składników odżywczych u osób starszych.
- Olejek z korzenia arcydzięgla stosowany zewnętrznie łagodzi bóle gośćcowe i nerwobóle.
- Kumaryny działają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, działają spazmolityczne, porównywalnie z papaweryną i mają właściwości hipotensyjne.
- Ekstrakty z owoców arcydzięgla działają hamująco na dermatofity z rodzaju Trichophyton i Microsporum oraz przeciwbakteryjnie. Wykazały to badania przeprowadzone w Polsce, w Katedrze Farmakognozji w Lublinie.
Działania uboczne arcydzięgla
Działania uboczne arcydzięgla wywołane są obecnością furanokumaryn. Stosowanie zioła zwiększa wrażliwość skóry na promienie słoneczne i może powodować miejscowy obrzęk, przekrwienie lub powstawanie pęcherzy, nawet po krótkim naświetlaniu!
Świeży arcydzięgiel, podobnie jak inne baldaszkowate, może wywoływać u niektórych osób uczulenie objawiające się rumieniem, świądem, pieczeniem, pokrzywką, a nawet zmianami pęcherzowymi, jak po oparzeniu.
Ze stosowaniem arcydzięgla powinny uważać kobiety w trakcie miesiączki. Zioło może powodować nasilenie krwawień miesiączkowych.
Przeciwwskazania do stosowania arcydzięgla
- ostry nieżyt żołądka i jelit,
- zaawansowana choroba wrzodowa,
- okres miesiączkowania,
- przy podwyższonej wrażliwości na promienie nadfioletowe,
- w zapaleniu kłębków nerkowych i wyrostka robaczkowego.
Ponadto bezwzględnie powinny unikać arcydzięgla w zaawansowanej ciąży (tuż przed porodem). Zaleca się także zachowanie szczególnej ostrożności w przyjmowaniu zioła w czasie całej ciąży i skonsultowanie jego zażywania z lekarzem.
Arcydzięgiel zawiera pochodne kumaryny zwiększające wartość INR u chorych leczonych lekami przeciwkrzepliwymi – nie stosujemy go w takim przypadku!
Możliwości zastosowań arcydzięgla
Młode liście i szczyty pędów arcydzięgla mogą gotuje się i stosuje jako dodatek do zup i sosów. Natomiast suszone korzenie sprawdzą się jako przyprawa do ciastek i pierników.
Co ciekawe, owoce arcydzięgla wchodzą w skład likierów ziołowych, a jego korzeń często używany jest do produkcji napojów alkoholowych (litworówka, Becherovka, Chartreuse).
Surowiec zielarski przechowujemy w suchym i zacienionym miejscu.
Napar z korzenia arcydzięgla
Przepis: 1 łyżka surowca na szklankę wrzątku. Delikatnie gotujemy przez 20 minut, a potem odstawiamy na 10 minut. Po przecedzeniu napar dzielimy na 3 porcje i pijemy przed posiłkami na poprawę trawienia.
Tak przygotowany napar może być pomocny przy przeziębieniu, kaszlu, zapaleniu zatok lub oskrzeli. Olejek arcydzięglowy nadaje surowcom działanie wykrztuśne i odkażające. Arcydzięgiel jest też składnikiem wielu mieszanek trawiennych czy uspokajających o szerszym działaniu (np. zioła „Na histerię” ojca Klimuszki, krople Nervosol).
Zarówno napar jak i odwar nadają się do przemywania cery tłustej, trądzikowej lub zakażonej drożdżakami czy roztoczami, takimi jak nużeniec.
Nalewka z korzenia arcydzięgla
Przepis: 100 g korzenia zalewamy 500 g alkoholu 40-60% i odstawiamy na 14 dni.
Nalewka z arcydzięgla działa wzmacniająco i przeciwdepresyjnie. Można stosować ją na kolki, nerwicę wegetatywną i w stanach lękowych.
Uwaga: spirytus arcydzięglowy otrzymamy zalewając korzeń w podobnej proporcji spirytusem lub rozpuszczając w spirytusie olejek arcydzięglowy.
Zarówno spirytus arcydzięglowy, jak i czysty olejek rozgrzewają i poprawiają ukrwienie skóry. Wykazują właściwości przeciwreumatyczne, przeciwbólowe i odkażające.
Bibliografia:
- Shalini Pathak, M.M.Wanjari, S.K.Jain, M.Tripathi „Evaluation of antiseizure of essential oil from roots of Angelica archangelica Linn. in mice”.
- Dinesh Kumar, Zulfigar Ali Bhat „Anti-anxiety Activity of Methanolic Extracts of Different Parts of Angelica archangelica Linn”.
- Kandasamy Sowndhararajan, Ponnuvel Deepa, Minju Kim. Se Jin Park, Songmun Kim „A Review of the Composition of the Essential Oils and Biological Activities of Angelica Species”.
- „Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy pod redakcją doc. dra hab. Aleksandra Ożarowskiego”.
- Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”.
- prof. dr hab. Kazimierz Głowniak, mgr farm Jarosław Widelski „Archangelica – roślina polecana przez anioły” oraz „Badania fitochemiczne Archangelica officinalis Hoffm”.
- dr Henryk Różański „Korzeń arcydzięgla – Radix Archangelicae w praktycznej fitoterapii”.
