Początkiem układu pokarmowego i miejscem, w którym rozpoczyna się proces trawienia jest nasza jama ustna. Pisaliśmy o tym w pierwszym z serii artykułów poświęconych działaniu układu trawiennego. Następnie wyjaśniliśmy rolę żołądka w całym procesie. Dzisiaj zajmiemy się dwunastnicą i spływającymi do niej sokami trawiennymi, których obecność warunkuje strawienie i wchłonięcie potrzebnych organizmowi składników pokarmowych.
[aktualizacja: 02’2021]
Tak, jak wyjaśnialiśmy w artykule „Układ pokarmowy i rola żołądka w procesie trawienia„, w żołądku rozpoczyna się proces trawienia białek i tłuszczy (ale tylko tych lipidów, które zawierają kwasy tłuszczowe o średniej długości łańcucha, np. pochodzenia mlecznego). Właściwe trawienie tłuszczów odbywa się także w dwunastnicy i w początkowym odcinku jelita cienkiego. Kończy się tam także trawienie węglowodanów rozpoczęte w jamie ustnej, gdyż środowisko kwaśne dezaktywuje amylazę ze ślinianek.
Dwunastnica – budowa i funkcje
Dzięki skurczom odźwiernika żołądka porcje zjedzonego i częściowo strawionego pokarmu przesuwają się dalej – do dwunastnicy. To początek jelita cienkiego – ten fragment ma około 25-30 cm i przypomina kształtem literę C. Górna jego część, do której najpierw trafia papka pokarmowa, nazywa się opuszką dwunastnicy.
Sok żołądkowy jest mocnym kwasem. Pierwszym zadaniem soków wydzielanych przez dwunastnicę, przez zlokalizowane na jej ścianie gruczoły Brunnera – najgęściej umieszczonych właśnie w opuszce, będzie więc zobojętnienie kwaśnej treści.
Gruczoły Brunnera, czyli soki wydzielane przez dwunastnicę, produkują wydzielinę o odczynie zasadowym (pH 8,0 – 9,5). Ponadto produkują również śluz, lizozym, immunoglobuliny klasy IgA oraz IgM, czynniki stymulujące regenerację nabłonka (epidermal growth factor) i błony śluzowej oraz hormon o budowie polipeptydowej hamujący wydzielanie kwasu solnego w żołądku (urogastron).
Dalej dwunastnica zwęża się, przechodząc w część zstępującą. Tu ważna jest brodawka większa dwunastnicy (brodawka Vatera). To miejsce, do którego uchodzą wspólnie przewody doprowadzające żółć z wątroby i woreczka żółciowego oraz enzymy trawienne produkowane przez trzustkę.
W brodawce większej dwunastnicy mieszają się: soki wydzielane przez dwunastnicę, żółć z wątroby i woreczka żółciowego oraz enzymy trawienne wytwarzane w trzustce.
Już w części zstępującej dwunastnicy pojawiają się fałdy mające zwiększyć powierzchnię kontaktu pożywienia ze ścianą jelita. Ich liczba rośnie w dalszych częściach dwunastnicy: dolnej i wstępującej, która przechodzi w jelito czcze.
Dwunastnica i spływające do niej soki trawienne
Zajmijmy się teraz spływającymi do dwunastnicy sokami, których obecność warunkuje nam strawienie i wchłonięcie potrzebnych organizmowi składników.
Trzustka to narząd umiejscowiony w bezpośrednim sąsiedztwie dwunastnicy oraz połączony z nią przewodem trzustkowym głównym. Za jego pośrednictwem produkowane w trzustce enzymy trawienne dla trawienia białek, tłuszczy i węglowodanów, trafiają do brodawki większej dwunastnicy.
WAŻNE! Produkowane w trzustce enzymy trawienne to tzw. proenzymy, czyli formy nieaktywne, które ulegają aktywacji dopiero po wpłynięciu do dwunastnicy. Gdyby były aktywne wcześniej, spowodowałyby samostrawienie narządu!
Trzustka i jej enzymy trawienne
Czasami zdarza się, że mechanizmy ochronne, zapobiegające przedwczesnej aktywacji enzymów trawiennych zawodzą. Mamy wtedy do czynienia z ostrym zapaleniem trzustki. Natomiast przewlekłe zapalenie trzustki może mieć wiele przyczyn, a wśród nich najczęstszymi są:
- choroba alkoholowa,
- podłoże autoimmunologiczne,
- nadczynność przytarczyc z hiperkalcemią, na tle niedokrwiennym czy popromiennym,
- mukowiscydoza – choroba genetyczna uszkadzająca miąższ trzustki, co powoduje niewydolność tego narządu.
Około 80% enzymów trawiennych trzustki to enzymy trawiące białko (proteolityczne): trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptydaza A i B oraz elastaza. Do enzymów trawiących tłuszcze zaliczamy lipazę, fosfolipazę i esterazy. Enzymy trawiące cukry to alfa amylaza hydrolizująca skrobię. Enzymy nukleolityczne rozkładają kwasy nukleinowe.
Wydzielanie enzymów trzustkowych zależy od tego, co zjedliśmy – skład soku trzustkowego dostosowuje się do składu posiłku.
Co warte podkreślenia, sekrecja trzustkowa ulega nasileniu jeszcze przed przyjęciem pokarmu, w tak zwanej fazie głowowej. Tutaj zasadniczą rolę odgrywają zmysły węchu, wzroku, później również smaku, które rejestrują i odbierają bodźce zewnętrzne. Powoduje to pobudzenie sekrecji trzustkowej, głównie poprzez nerw błędny.
Wniosek nasuwa się więc sam – jeśli jedzenie ma być dobrze strawione, to nie powinniśmy jeść w biegu. Posiłek należy celebrować!
Następnie po spożyciu pokarmu, w tzw. fazie żołądkowej, głównym bodźcem jest rozciąganie ściany żołądka przez treść pokarmową. Także dostający się do dwunastnicy kwas solny oraz produkty trawienia białek i tłuszczów spełniają tam swoją rolę. Pobudzają wydzielanie hormonów jelitowych, takich jak cholecystokinina czy sekretyna, które z kolei stymulują wydzielanie soków trzustkowych i żółci.
To może Cię zainteresować: Diagnostyka chorób trzustki.
Dwunastnica a procesy trawienne białek, węglowodanów i tłuszczów
Białka są trawione głównie w dwunastnicy i jelicie czczym. Rozkładane są do aminokwasów i peptydów (krótkich łańcuchów aminokwasowych). Te z kolei w sposób czynny są wchłaniane do enterocytów, a stamtąd przedostają się do krwi.
Aby aminokwasy dostały się do komórek jelita, ważna jest w większości przypadków obecność sodu.
Skrobia pokarmowa jest rozkładana w 80% do glukozy, w 15% do fruktozy, a w 5% do galaktozy. Transport glukozy i galaktozy do komórek jelita jest czynny i wymaga obecności jonów sodu. Fruktoza wchłania się wolniej, ale nie wymaga jonów sodu.
Tłuszcze muszą zostać najpierw zemulgowane przez żółć, dopiero potem są rozkładane przez enzymy trawienne. Na zasadzie transportu biernego dostają się do komórek jelita, a stamtąd w głównej mierze do układu limfatycznego.
W obecności żółci i tłuszczu wchłaniają się witaminy A,D,E i K.
WAŻNE! W kwaśnym środowisku lepiej wchłaniają się jony magnezu, wapnia i żelaza – dlatego są wchłaniane właśnie w górnym odcinku jelita. I dlatego przy małej ilości kwasu w żołądku możemy obserwować niedobory ww. jonów.
To może Cię zainteresować: Sprawnie funkcjonujące jelita to podstawa! Co im sprzyja, a co szkodzi?
Funkcje wątroby, rola żółci i pęcherzyka żółciowego w procesie trawienia
W wątrobie powstaje żółć – w ilości około 1 litra na dobę (różne źródła podają od 600 ml do nawet 1,5 l). Zawiera głównie wodę, kwasy żółciowe i ich sole, bilirubinę, cholesterol, lecytynę, sole sodu, potasu, chloru, wapnia i wodorowęglany.
W okresach międzytrawiennych żółć jest magazynowana w woreczku (pęcherzyku) żółciowym, mającym przeciętną objętość 60 ml. Przechowywana w nim żółć ulega zagęszczeniu, ponieważ przez jego ściany przechodzi woda i sole mineralne. Takie zagęszczenie może być nawet 20-krotne!
Pęcherzyk żółciowy i drogi żółciowe są narażone na wytrącanie się w nich złogów – kamieni żółciowych. Złożone są one najczęściej z cholesterolu, barwników żółciowych, białek i jonów nieorganicznych – najczęściej wapnia. Przyczyny są różne, ale najczęściej sprzyja temu zbytnie zagęszczenie żółci lub jej nieprawidłowy skład.
Ważne jest, aby pęcherzyk żółciowy był regularnie opróżniany. Należy zadbać więc o właściwe posiłki (dobre tłuszcze i białka stymulujące wydzielanie żółci) i dobre zakwaszenie żołądka. Ważne jest też prawidłowe nawodnienie organizmu.
CIEKAWOSTKA ⇒ Kobiety chorują na kamicę żółciową 2-3 razy częściej niż mężczyźni. Szczególnie narażone są nią Panie stosujące środki antykoncepcyjne i hormonalną terapię zastępczą. Czynnikiem ryzyka jest też otyłość i cukrzyca, a także drastyczne diety!
Konsekwencje chirurgicznego usunięcia pęcherzyka żółciowego
W przypadku chirurgicznego usunięcia pęcherzyka żółciowego produkcja żółci nie ustaje. Nie ma jednakże zbiorniczka, w którym jest zagęszczana i wyrzucana w potrzebie w dużej ilości. Spływa do dwunastnicy w trybie ciągłym i jest rzadsza. Rodzi to więc kłopot z emulgowaniem oraz trawieniem tłuszczu.
Rezygnacja z tłuszczu nie jest dobra dla organizmu, warto jednakże pomyśleć o zmniejszeniu jednorazowych porcji, aby ułatwić trawienie w zmienionych warunkach.
Żółć jest też płynem, z którym wątroba wydala część toksycznych lub niepotrzebnych organizmowi substancji. Są nimi związki o większej masie (te o niższej są wydalane głównie przez nerki) i dobrze rozpuszczalne w tłuszczach lub w wodzie. To np: insektycydy, polichlorowane bifenyle, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, hormony steroidowe, niektóre witaminy, alkaloidy i metale ciężkie.
Polecamy ten artykuł: Jaka detoksykacja organizmu ma sens? Jak możemy pozbyć się metali ciężkich z organizmu?
Pętla jelito-krew-wątroba-żółć i układ krążenia enterohepatycznego
Pętla jelito-krew-wątroba-żółć tworzy układ krążenia enterohepatycznego (wątrobowo-jelitowego). Oznacza to, że substancja, która trafiła do jelit, z krwią dostaje się do wątroby i może zostać wydalona z żółcią. Może także zostać z żółci i w jelitach ponownie wchłonięta do krwi i wątroby. Powoduje to krążenie niektórych metabolitów (w tym i toksycznych) kilkakrotnie, zanim uda się je wydalić.
Wchłanianie zwrotne będzie większe między innymi wtedy, gdy pokarm dłużej wędruje przez jelita.
Warto pamiętać! Krócej przez jelita wędruje płyn, a odrobina tłuszczu spowoduje wyrzut żółci. Warto stosować np. szklankę wody z sokiem z cytryny i łyżką oliwy na czczo. To bardzo polecana metoda codziennego oczyszczania!
Zmieszane z pokarmem soki trawienne udają się w dalszą podróż. Piszemy o tym w kolejnym artykule: Jelito cienkie – rola w procesie trawienia i znaczenie dla układu odpornościowego.
