Koper włoski (fenkuł) – właściwości, wskazania, bezpieczeństwo stosowania.

Koper włoski (fenkuł) znany jest ze swoich właściwości wiatropędnych i wykrztuśnych, co potwierdza Farmakopea VI. Napar z korzenia fenkułu stosuje się m.in. jako środek rozkurczowy, moczopędny i hamujący nadmierną fermentację w jelitach. Można używać go również w zaburzeniach czynności pęcherzyka żółciowego, nerek i pęcherza moczowego. Od pewnego czasu sieć obiegły doniesienia o rakotwórczym i genotoksycznym działaniu estragolu zawartego w koprze włoskim. Z tego względu olejek z kopru włoskiego i herbata z kopru włoskiego nie są zalecane u dzieci w wieku poniżej 4 lat. Czy słusznie?

Koper włoski, znany także jako fenkuł, to roślina z rejonu Morza Śródziemnego, uprawiana w wielu krajach europejskich, również w Polsce. Jak się okazuje, koper włoski to nie tylko aromatyczne zioło! Od wieków z powodzeniem stosuje się go jako środek wspomagający leczenie wielu chorób oraz łagodzący uporczywe dolegliwości. Sprawdźmy dlaczego warto włączyć koper włoski do codziennej diety?

Koper włoski (fenkuł) w medycynie dawnej i współcześnie

Historia stosowania rośliny sięga czasów starożytnych. Koper włoski (Foeniculum capillaceum lub F. officinale lub F. vulgare) znany był już w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie, a także w Azji. Fenkuł należy do rodziny baldaszkowatych, uprawianych w wielu europejskich krajach, także w Polsce.

W lecznictwie zastosowanie znajduje owoc kopru włoskiego czyli Fructus Foeniculi, który pozyskuje się z odmiany vulgarae o ostrym smaku. Pozyskuje się z niego także olejek koprowy Oleum Foeniculi. Dawniej w medycynie ludowej wykorzystywano również korzeń kopru włoskiego do leczenia trudno gojących się ran.

W medycynie chińskiej nasiona kopru (hui xiang) uznaje się za środek wzmacniający śledzionę oraz nerki – stosuje się je w zaburzeniach układu moczowo-płciowego. Fenkuł znany jest także w medycynie ajurwedyjskiej jako składnik ziołowych mieszanek zapobiegający otyłości.

W Europie ziele i owoce kopru włoskiego używane są od dawna jako środek pobudzający laktację oraz łagodzący dolegliwości przewodu pokarmowego. Stosowano go także przy nieregularnym miesiączkowaniu oraz w chorobach nerek i pęcherza moczowego.

W medycynie ludowej koper włoski służył jako afrodyzjak. Wspominał o nim również Hipokrates w „Corpus Hippocraticum” jako o środku wiatropędnym. Wykorzystywanie tej rośliny w lecznictwie nie słabło przez wieki. O koprze wspominała też św. Hildegarda z Bingen. Według niej „koper włoski nie szkodzi żadnemu człowiekowi jedzony na surowo. W każdej postaci spożyty uszczęśliwi człowieka. Nada on skórze ładnego koloru i przyjemnego zapachu oraz wspomoże trawienie”.

Przeczytaj także: Jak skutecznie zadbać o dobre trawienie?

Rodzaje i odmiany kopru włoskiego

Istnieje kilka odmian kopru włoskiego, różniących się zarówno wyglądem owoców oraz składem chemicznym i smakiem. Najczęściej używane są dwie odmiany: słodka (dulce) i gorzka (vulgare), ta druga ma większą ilość fenchonu w olejku.

Fenchon obecny w koprze włoskim działa antyseptycznie oraz przeciwbólowo i charakteryzuje się gorzkim, lekko palącym smakiem.

Owoce kopru wykorzystuje się głównie w lecznictwie. Niekiedy fenkuł służy także jako przyprawa do niektórych gatunków chleba, ciast, warzyw, sałatek, marynat, a nawet likierów. Warto wiedzieć, że wyróżnia się zarówno odmiany spożywane na surowo – jako sałata, jak i jedzone dopiero po ugotowaniu – jako jarzyna.

Do celów leczniczych zbiera się w końcu lata dojrzałe baldachy, pojawiające się dopiero w drugim roku po wysianiu. Suszy się je w miejscach przewiewnych w temp. poniżej 35°C, a następnie omłaca i odsiewa owoce.

Owoc kopru włoskiego (Fructus Foeniculi) powinien zawierać nie mniej niż 3,5% olejku eterycznego. W jego składzie powinny znajdować się: anetol (60—90%), fenchon (10—20%), a-pinen (1,8—4,7%), limonen do 2,5%, także kamfen, p-cymen, myrcen, α- i β-felandren, γ-terpinen oraz estragol.

Olejek eteryczny z kopru włoskiego zawiera również flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (m.in. stygmasterol), pochodne kumaryny (np. umbeliferon), olej tłusty, substancje woskowe i białkowe, węglowodany i sole mineralne.

Co ciekawe, anetol i dianetol mają właściwości estrogenne i antyandrogenne. Wyciąg alkoholowy i olejek stosowane przez dłuższy czas mogą wzmagać miesiączkowanie – podawane zwierzętom wzmagają produkcję mleka i zaostrzają objawy rui.

Olejek koprowy czyli Oleum Foeniculi stanowi odrębny surowiec leczniczy i otrzymuje się go przez destylację z parą wodną. W trakcie destylacji powstaje też w olejku aldehyd anyżowy jako produkt wtórny.

Koper włoski. Jak działają owoce fenkułu?

Właściwości wiatropędne i wykrztuśne surowca oficjalnie podaje Farmakopea VI. Owoce kopru włoskiego:

1. zmniejszają napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz w pewnym stopniu dróg moczowych – łagodzą i znoszą ból wywołany wzdęciem,
2. przywracają prawidłowe czynności trawienne i są wiatropędne (carminativum) – lekko wzmagają ruchy perystaltyczne,
3. zwiększają wytwarzanie soku żołądkowego (stomachicum),
4. wzmagają wydzielanie śluzu w gardle, krtani i tchawicy oraz przywracają ruch nabłonka rzęskowego (expectorans),
5. pobudzają do pracy gruczoły mleczne – prawdopodobnie przez wpływ na przysadkę mózgową (lactogogum). Wpływają też nieznacznie rozkurczowo na macicę,
6. działają łagodnie uspokajająco (trans-anetol),
7. mają delikatne działanie moczopędne,
8. zawierają duże ilości związków fenolowych, redukujących reaktywne formy tlenu. Na podstawie otrzymanych wyników badań wyciągnięto wniosek, że metanolowy ekstrakt z owoców kopru włoskiego może zmniejszać ryzyko chorób przebiegających z procesem zapalnym oraz hamować reakcje alergiczne typu IV (komórkowe, opóźnione),
9. w badaniach sugerowano też centralne działanie przeciwbólowe ekstraktu metanolowego.

W badaniach wykazano także, że olejek eteryczny z kopru włoskiego wykazuje aktywność hepatoochronną. Co więcej, ekstrakty z kopru włoskiego mogą także redukować wartości ciśnienia tętniczego krwi, na co wskazywały niewielkie przeprowadzone badania.

Olejek koprowy stosowany zewnętrznie, dzięki właściwościom bakteriobójczym, grzybobójczym i przeciwpasożytniczym wspomaga leczenie świerzbu oraz wszawicy.

Fenkuł – wskazania i zastosowanie kopru włoskiego

1. Niewielkie zaburzenia trawienne czyli ból brzucha. Wzdęcia z rozdęciem okrężnicy. Nieregularne wypróżnianie i zaparcie na tle spastycznym. Odbijanie i brak apetytu. Szczególnie poleca się go dzieciom i osobom starszym.
2. Koper włoski znajduje zastosowanie jako składnik mieszanek wykrztuśnych. Przyniesie ulgę w chorobach układu oddechowego, takich jak stany zapalne, infekcje dolnych dróg oddechowych i zatok, kaszel oraz chrypka.
3. Środek mlekopędny dla mam karmiących. Trzeba jednak pamiętać, że fenkuł przenika do mleka kobiecego i u dziecka będzie działał wiatropędnie.
4. Fenkuł może łagodnie wyregulować cykl miesiączkowy oraz łagodzić objawy menopauzy. Stosuje się go także celu podniesienia libido czy ułatwienia porodu, choć to użycie tradycyjne nie zostało potwierdzone piśmiennictwem naukowym.
5. Żucie owocu kopru jest pomocne podczas przeziębienia, stanów zapalnych jamy ustnej i przy aftach.
6. Fenkuł może łagodzić refluks żołądkowy. Niektóre doświadczenia sugerują działanie ochronne wodnego ekstraktu z kopru włoskiego na ścianki żołądka podrażnione etanolem.
7. Koper włoski wskazany jest w infekcyjnych schorzeniach skóry – stosuje się go w formie olejku lub nalewki.
8. Niektóre badania sugerują działanie przeciwbakteryjne kopru włoskiego wobec szczepów Escherichia coli, Bacillus megaterium, Staphylococcus aureus E. coli 0157:H7, Listeria monocytogenes oraz Helicobacter pylori.

Koper włoski – napar i woda koperkowa

W lecznictwie ludowym stosuje się również korzeń kopru włoskiego – Radix Foeniculi. Napar z korzenia fenkułu stosuje się jako lek rozkurczowy, moczopędny i hamujący nadmierną fermentację w jelitach. Można używać go również w zaburzeniach czynności pęcherzyka żółciowego, nerek i pęcherza moczowego.

Korzeń kopru włoskiego ugotowany na miękko i przykładany (ciepły) do piersi łagodzi obrzmienia oraz stany zapalne.

Z kolei woda koperkowa działa wspomagająco na oczy i wzrok (1/2 łyżeczki wody zagotowanej w wodzie i stosowanej do przemywania 3-4 razy dziennie). Do tego celu używane była też woda oczna Romershausena – stosowana do leczenia zapalenia powiek i spojówek oraz przy osłabieniu wzroku czy infekcjach bakteryjnych oka. Jej składnikiem była Tinctura Foeniculi composita, czyli nalewka na owocach kopru z dodatkiem czystego olejku koprowego. Używano ją także doustnie jako produkt na zaburzenia trawienne, nudności oraz środek pobudzający przemianę materii.

UWAGA: W pediatrii koper włoski stosowany jest w leczeniu kolki niemowlęcej co budzi pewne kontrowersje, o których piszę poniżej.

To może Cię zainteresować: Co warto wiedzieć o bakterii Helicobacter pylori?

Koper włoski. Działania uboczne i środki ostrożności

Stosując koper włoski (fenkuł) w formie olejku koprowego należy pamiętać, że większe dawki podane doustnie wywołują odurzenie, drgawki kloniczne, podrażnienie błon śluzowych żołądka i jelit oraz przekrwienie mózgu i płuc.

Wyizolowany olejek jest bowiem bardzo silną substancją w stosunku do całej rośliny. Nalewka jest też mocniejsza niż napar i w większych dawkach będzie działać pobudzająco psychicznie. Jeśli będziemy przyjmować koper przez dłuższy czas, może się pojawić się zwiększona wrażliwość na promieniowanie słoneczne. Nie zaleca się także podawania olejku koprowego kobietom ciężarnym.

To może Cię zainteresować: Zioła w ciąży – sprawdź, po które możesz bezpiecznie sięgać, a których bezwzględnie unikać!

Koper włoski i kontrowersje wokół estragolu (metylochawikolu)

Estragol jest naturalnym związkiem organicznym występującym w roślinach, takich jak: sosna (olejek sosnowy), anyż, koper włoski, laur, estragon (od którego wziął nazwę) oraz bazylia. Prowadzono badania na modelu zwierzęcym (gryzonie), w których wskazywano na jego działanie rakotwórcze i genotoksyczne. Stąd pojawiły się ostrzeżenia z różnych instytucji zajmujących się zdrowiem np. sprawozdanie Komitetu Unii Europejskiej ds. Roślinnych Produktów Leczniczych. 

Stanowisko zajął też ESPGHAN –  Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii i Gastroenterologii Dziecięcej. To organizacja, której celem jest promowanie zdrowia dzieci ze szczególnym uwzględnieniem przewodu pokarmowego, wątroby i stanu odżywienia. ESPGHAN rozpowszechnia informacje naukowe, promuje najlepsze praktyki w zakresie świadczenia opieki i zapewniania wysokiej jakości edukacji pediatrycznej, gastroenterologii, hepatologii i specjalistów żywienia w Europie i poza nią. 

„Koper włoski, który jest czasami używany w formie herbaty lub jako napar w leczeniu kolki niemowlęcej i dolegliwości ze strony układu pokarmowego, zawiera estragol, który jest naturalnie występującym genotoksycznym czynnikiem rakotwórczym. Chociaż sporadyczne narażenie na produkty z kopru włoskiego u dorosłych nie powinno budzić obaw, panel ekspertów Europejskiej Agencji Leków stwierdził, że olejek z kopru włoskiego i herbata z kopru włoskiego nie są zalecane u dzieci w wieku poniżej 4 lat ze względu na brak odpowiednich danych dotyczących bezpieczeństwa”.

Oświadczenie wydał też niemiecki „Bundesinstitut für gesundheitlichen Verbraucherschutz und Veterinärmedizin” (BgVV, 11 maja 2001 r.). Napisano w nim, że  konsumenci powinni ograniczyć spożycie żywności zawierającej estragol i metyloeugenol ze względów zdrowotnych. Zawiera je m.in. estragon, bazylia, anyż, anyż, pieprz jamajski, gałka muszkatołowa, trawa cytrynowa oraz gorzkie i słodkie owoce kopru.

Przeczytaj także: Wątroba cierpi po cichu! Zadbaj o nią, zanim będzie za późno!

Badania nad toksycznością fenkułu. Wybiórcza i przedwczesna ocena?

Jednocześnie w dyskusjach naukowych na ten temat wskazywano, że te ostrzeżenia są nadmierne i zadziwiająco kontrastują z wieloletnimi pozytywnymi doświadczeniami w leczeniu. Poddano je więc krytycznym komentarzom. Przede wszystkim badania na gryzoniach wykazały brak toksyczności w zakresie dawek 1-10 mg/kg masy ciała. Co ciekawe, to już nawet 100-1000 razy więcej, niż przewidywane narażenie ludzi na tę substancję.

Jak powiedział Paracelsus „Omnia sunt venena, nihil est sine veneno. Sola dosis facit venenum” – wszystko jest trucizną, nic nie jest trucizną. To dawka czyni truciznę.

W pewnym badaniu szczurom podawano czysty estragol w dawkach od 37,5 do 600 mg na kilogram masy ciała. Nieprawidłowości wystąpiły głównie przy największych dawkach rzędu 300-600 mg. Zwracano też uwagę na różnice w metabolizmie ludzi i gryzoni.

Dodatkowo wskazano, że stosowanie w badaniach izolowanej substancji bez towarzyszących jej naturalnie w roślinie składników może fałszować wyniki. Herbata z kopru włoskiego zawiera różne związki będące przeciwutleniaczami chroniącymi przed rakiem. Naukowcy wskazują, że dobrze wykonana ocena ryzyka narażenia na substancję powinna być oparta na danych zebranych na temat ludzi. Nie istnieją jednak takie badania epidemiologiczne i kliniczne.

Estragol w herbatkach z kopru włoskiego dla dzieci

W pewnym badaniu oceniano ilość estragolu w dostępnych w handlu herbatach z nasionami kopru oraz w rozpuszczalnych herbatkach koprowych przeznaczonych dla dzieci i niemowląt. Na podstawie wyników badania oszacowano narażenie dorosłego pijącego trzy takie herbaty dziennie na 10 MIKROGRAMÓW/kg masy ciała/dzień.

Zważywszy na mniejszą wagę dzieci, w przeliczeniu wyszło od 23-51 MIKROGRAMÓW/kg masy ciała/dzień. A teraz wróćmy do szczurów, którym aby wywołać toksyczność podawano 37,5-600 MILIGRAMÓW/kg masy ciała/dzień.

Wykonano też badanie wpływu proszku z owoców kopru włoskiego i olejku koprowego na linię komórek wątrobiaka ludzkiego, aby sprawdzić cytotoksyczność, genotoksyczność, apoptozę i zaburzenia cyklu komórki. Według autorów badania, wyniki potwierdzają hipotezę, że genotoksyczność estragolu może być znacznie zmniejszona lub zerowa w kontekście mieszanin botanicznych ze względu na obecność w nich wielu antyoksydantów. Są zioła, które mają więcej estragolu, a pomimo to je spożywamy. To m.in.: bazylia, biedrzeniec anyż i estragon. 

Różne możliwości zastosowań kopru włoskiego

Nasiona kopru można zmielić (Pulvis Foeniculi) i 1/2 łyżeczki proszku zmieszać z miodem. Taką mieszankę należy podzielić na 2-3 porcje i podawać jako środek wiatropędny przy wzdęciach lub środek mlekopędny dla kobiet karmiących. Fenkuł można podawać również wspomagająco jako środek rozkurczowy przy bolesnym miesiączkowaniu.

Miód koprowy

Istnieje także pyszna forma podawania kopru jaką jest miód koprowy Mel Foeniculi. Jak go przygotować? Przez 48 godzin wytrawiamy 10g owoców kopru w 5g spirytusu i 40g wody, a następnie przesączamy i dodajemy 25g miodu. Taki miód można podawać jako środek wykrztuśny:

• dzieciom 3-4 razy dziennie łyżeczkę,
• osobom starszym łyżkę.

Woda koperkowa

Wodę koperkową (Aqua Foeniculi) otrzymujemy przez roztarcie olejku koprowego z talkiem w moździerzu w proporcji 1:10, a następnie dodaniu 1000 części wody. Mieszaninę wytrząsamy kilkakrotnie po czym przecedzamy przez bibułę, aż do uzyskania przezroczystego przesączu. Taką wodę można podawać dzieciom w zależności od wieku, od łyżeczki do łyżki kilka razy dziennie jako środek wiatropędny.

Napar koprowy

Z kolei napar koprowy otrzymamy z połowy łyżki owoców kopru zalanych szklanką wrzątku. Zalane owoce zostawiamy na 20 minut pod przykryciem i po przecedzeniu dzielimy na 2-3 części do wypicia w ciągu dnia. Małym dzieciom podajemy po 1 łyżeczce co 2-3 godziny.

Nalewka koprowa

Dorośli mogą przyjmować nalewkę koprową (Tinctrura Foeniculi), którą otrzymujemy zalewając jedną część owoców kopru pięcioma częściami alkoholu 50%-70%. Nalewkę dawkujemy trzy razy dziennie po 30 kropli.

Owoce kopru włoskiego wchodzą też w skład wielu mieszanek ziołowych poprawiających trawienie, znoszących wzdęcia czy nadmierne skurcze.

Bibliografia:

1. Sara Levorato, Luca Dominici, Cristina Fatigoni, Claudia Zadra, Rita Pagiotti, Massimo Moretti, Milena Villarini „In vitro toxicity evaluation of estragole-containing preparations derived from Foeniculum vulgare Mill. (fennel) on HepG2 cells”;
2. D W Bristol „NTP 3-month toxicity studies of estragole (CAS No. 140-67-0) administered by gavage to F344/N rats and B6C3F1 mice”;
3. A Anthony, J Caldwell, A J Hutt, R L Smith „Metabolism of estragole in rat and mouse and influence of dose size on excretion of the proximate carcinogen 1′-hydroxyestragole”;
4. F Iten R Saller „Fennel tea: risk assessment of the phytogenic monosubstance estragole in comparison to the natural multicomponent mixture”;
5. Mary Fewtrell, Jiri Bronsky, Cristina Campoy, Magnus Domello, Nicholas Embleton, Natasˇa Fidler Mis, Iva Hojsak, Jessie M. Hulst, Flavia Indrio, Alexandre Lapillonne and Christian Molgaard „Complementary Feeding: A Position Paper by theEuropean Society for Paediatric Gastroenterology,Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition”; 
6. Antonio Raffo, Stefano Nicolo, Catherine Laclercq ”Kwantyfikacja estragolu w herbatach ziołowych z kopru włoskiego: wpływ na ocenę narażenia dietetycznego na estragol”; 
7. *Małgorzata Kania, Justyna Baraniak, Anna Grys „Ziołolecznictwo i zalecenia żywieniowe według św. Hildegardy z Bingen”;
8. Choi E. M., Hwang J. K. „Antiinflammatory, analgesic and antioxidant activities of the fruit of Foeniculum vulgare”; 
9. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy pod redakcją doc. dra hab. Aleksandra Ożarowskiego;
10. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski.