Karczoch to jedno z najstarszych warzyw uprawnych. Pierwsze zapiski o kulinarnym i leczniczym wykorzystaniu warzywa pochodzą jeszcze z IV wieku p.n.e. Na dworach królów i zamożnych arystokratów Europy karczoch był doceniany za swój wyszukany smak. Obecnie wiemy, że idzie za tym również jego duża wartość terapeutyczna. Karczoch słynie przede wszystkim ze swoich właściwości wspomagających pracę wątroby i z tego względu bardzo często stosują go właśnie pacjenci z problemami z wątrobą. Tymczasem jego działanie jest dużo szersze, co potwierdziły liczne badania kliniczne. Karczoch może być stosowany także przez pacjentów z cukrzycą oraz przez osoby zmagające się z zaburzeniami układu pokarmowego, nerwowego czy moczowego. Roślina wspiera bowiem pracę wielu narządów.
Karczoch: skąd pochodzi?
Karczoch był znany i spożywany już w starożytności, głównie w Egipcie, Grecji i Cesarstwie Rzymskim. Warzywo najprawdopodobniej pochodzi z Etiopii, a naturalnie rośnie w Północnej Afryce, na Wyspach Kanaryjskich i w południowej Europie. Współcześnie większość światowej produkcji karczochów pochodzi z Włoch, Hiszpanii, Francji, Argentyny i Kalifornii. Co ciekawe, w XVII wieku z jego uprawy słynęły również okolice Krakowa.
Karczoch: co to za warzywo?
Karczoch należy do rodziny astrowatych (Asteraceae) i rodzaju karczochy (Cynara), obejmującego dziesięć gatunków. Wśród nich największe znaczenie ma naturalnie występujący karczoch hiszpański oraz uprawiany karczoch zwyczajny.
Karczochy to rośliny wieloletnie, ale ze względu na ich wrażliwość na mrozy w Polsce możliwa jest tylko uprawa jednoroczna. Do rozwoju potrzebują bowiem stanowiska ciepłego i nasłonecznionego oraz żyznej gleby.
W pierwszym roku uprawy roślina tworzy wyłącznie rozetę z dużych liści, która dzięki obecności związków aktywnych jest surowcem leczniczym. Dopiero w drugim roku wzrostu wyrasta łodyga zakończona dużym koszyczkowym kwiatostanem z kilkoma mniejszymi bocznymi pąkami. To właśnie kwiatostan z grubymi mięsistymi okrywami kwiatowymi zbierany jest przed kwitnieniem i wykorzystywany w celach kulinarnych. W pełni rozwinięty kwiatostan przypomina duży oset z niebieskimi lub purpurowymi rurkowymi kwiatami.
Roślina kwitnie od czerwca do października, a kwitnący karczoch jest również atrakcyjną rośliną ozdobną w ogrodzie.
Ciekawostka: nasiona karczocha zawierające około 30% tłuszczu są dobrą paszą dla drobiu.
Zmięśniałe, pozbawione goryczy koszyczki kwiatowe, które oczyszcza się pozbawiając łusek, gotuje się i spożywa z sosem jako delikatną i smaczną jarzynę. Ma ona dużą wartość dietetyczną, ponieważ stwierdzono w niej obecność:
- pektyn,
- śluzów,
- kwasów organicznych,
- witaminy C,
- witamin z grupy B,
- fitosteroli,
- cynarozydu,
- karotenoidów,
- enzymów,
- wielu mikroelementów (zawiera zwłaszcza duże ilości potasu, fosforu i wapnia).
Pąki kwiatowe można gotować, kisić, marynować w occie lub z dodatkiem oliwy. Z karczocha hiszpańskiego wykorzystywane są także mięsiste i szerokie ogonki liściowe, które po ugotowaniu są nie tylko smaczne, ale i lecznicze. Karczocha można także jeść na surowo jako sałatkę.
Właściwości karczocha potwierdzone badaniami
Już w XIV wieku zauważono, że karczoch wpływa na poprawę trawienia. Przełomem okazał się rok 1850, kiedy to francuski lekarz z powodzeniem zastosował ekstrakt z liści karczocha i wyleczył pacjenta z żółtaczki. Wydarzenie to zainspirowało innych uczonych do studiowania właściwości farmakologicznych karczocha. Jednak dopiero w 1926 roku zaczęto prowadzić badania farmakologiczne i kliniczne nad tym warzywem. Potwierdziły one pewien zakres działań terapeutycznych karczocha, takich jak:
- Obniżanie stężenia cukru we krwi otyłych pacjentów, redukcję masy ciała i zwiększenie apetytu, na co miał wpływ ekstrakt z karczocha.
- Zwiększenie przepływu krwi, poprawa rozszerzalności naczyń krwionośnych u pacjentów z miażdżycą przyjmujących sok z karczocha. Sok stymuluje bowiem syntezę tlenku azotu – związku, który między innymi rozszerza arterie, zwiększa ilość krwi, tlenu i składników odżywczych dostających się do mięśnia sercowego, a także zmniejsza ryzyko tworzenia się skrzepów.
- Zwiększenie wydzielania żółci o 20-40% i ułatwienie jej przepływu w drogach żółciowych, a także zmniejszenie poziom lipidów i cholesterolu we krwi, co pokazały badania na szczurach po zastosowaniu alkoholowych wyciągów z liści i ziela karczocha. Działanie to potwierdzono zarówno na zdrowych ochotnikach, jak i na pacjentach uskarżających się na niespecyficzne zaburzenia trawienia. Wyciągi z liści karczocha podawane szczurom po częściowej hepatektomii powodowały regenerację wątroby, przyrost wagi oraz podwyższenie biosyntezy białka.
- Hamowanie biosyntezy cholesterolu wątrobowego (badanie na szczurach), dzięki przyjmowaniu ekstraktów z karczocha.
Badania jasno wskazują, że aktywność ekstraktu z rośliny jest wyższa niż aktywność wykazywana przez pojedyncze substancje wyizolowane z rośliny.
W celach leczniczych stosuje się dwa gatunki karczocha. Pierwszy to występujący naturalnie karczoch hiszpański (Cynara cardunculus), zwany też kardem. Drugim z kolei jest karczoch zwyczajny (Cynara scolymi), inaczej nazywany karczochem ogrodowym, karczochem właściwym lub artyszokiem – to roślina, którą się uprawia. Co ciekawe, niektórzy systematycy traktują artyszok jako podgatunek kardu.
Surowcami leczniczymi są liść karczocha lub ziele karczocha (część nadziemna zebrana przed kwitnieniem). Zarówno liść, jak i ziele charakteryzują się intensywnie gorzkim smakiem.
Karczoch i zawarte w nim związki czynne
- kwasy fenolowe, w tym genuina, cynaryna oraz kwasy: kawowy, chlorogenowy i chinowy
- seskwiterpeny, w tym cynaropikryna, agueryna
- glikozydy seskwiterpenowe
- flawonoidy, na przykład związki luteoliny, takie jak cynarozyd i scolimozyd
- fitosterole, w tym beta-sitosterol
- związki śluzowe, pektyny, garbniki, kwasy organiczne i sole mineralne
Karczoch: wsparcie odporności i całego organizmu
Określenie „oczyszczanie organizmu” jest w ostatnim czasie mocno nadużywane, jednak w przypadku karczocha możemy umownie nazwać tak całokształt jego oddziaływania na ludzki organizm. Roślina wspiera bowiem pracę wielu narządów, których zadaniem jest właśnie oczyszczanie. Silny wpływ przeciwzapalny wyciągów z karczocha nie ogranicza się tylko do układu pokarmowego, ale wpływa również na układ moczowy i skórę.
Związki fenolowe i flawonoidy zawarte w karczochu wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe. Taką aktywność stwierdzono w odniesieniu do patogennych szczepów bakterii Escherichia coli, Staphylocccus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Enterococcus faecalis i Bacillus cereus.
Co ciekawe, w przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że największe ilości tych związków znajdziemy w niedojrzałych, gotowanych kwiatostanach karczocha (gotowanie zwiększa ich ilość!). Dodatkowo inulina zawarta w karczochu to naturalny prebiotyk, który wspiera mikrobiotę jelitową, a tym samym wspomaga także nasz metabolizm i odporność organizmu.
To może Cię zainteresować: Czy mikrobiota jelitowa może mieć wpływ na otyłość?
Karczoch – działanie ochronne na wątrobę
Wyciągi z ziela karczocha działają ochronnie na miąższ wątroby. Stabilizują strukturę błon komórkowych, chroniąc komórki przed uszkodzeniem i martwicą. Po podaniu doustnym wyciągów z liści i ziela karczocha następuje szybkie i znaczne pobudzenie wytwarzania żółci przez wątrobę oraz jej łatwiejszy przepływ w drogach żółciowych.
Karczoch dla cukrzyków
Substancje czynne zawarte w liściu i zielu karczocha obniżają poziom cukru we krwi. Dodatkowo zawarta w nim inulina reguluje poziom glukozy we krwi, co jest istotne w przypadku chorych na cukrzycę.
Karczoch na poprawę działania układu pokarmowego
Surowiec stymuluje wydzielanie soków trawiennych trzustkowych i jelitowych oraz reguluje wypróżnienia. Ma również silne działanie przeciwzapalne.
Liście karczocha zapobiegają stłuszczeniu organów wewnętrznych oraz pobudzają przemianę materii.
Substancje zawarte w karczochu wykazują działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg moczowych i żółciowych, przez co zapobiegają zaparciom i bolesnym skurczom pęcherzyka żółciowego oraz skurczom bańki wątrobowo-trzustkowej. Dodatkowo wyciąg z liści karczocha działa wiatropędnie i zapobiega wymiotom.
Przeczytaj również: Układ pokarmowy i rola żołądka w procesie trawienia.
Karczoch w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego
Związki czynne zawarte w karczochu wykazują działanie przeciwutleniające, a tym samym hamują oksydację LDL (lipoprotein o niskiej gęstości) we krwi. Przekłada się to na zmniejszone odkładanie się płytek miażdżycowych w naczyniach krwionośnych.
Wyciąg z karczocha zmniejsza poziom triglicerydów i cholesterolu we krwi przez hamowanie biosyntezy cholesterolu w wątrobie, zwiększone wydalanie z żółcią oraz wzrost jego przemiany w kwasy żółciowe.
Karczoch i jego wpływ na układ nerwowy
Zawartemu w karczochu kwasowi kawowemu i jego estrom przypisuje się pozytywny wpływ na procesy poznawcze i pamięć (aktywność nootropowa).
Karczoch na poprawę działania układu moczowego
Dzięki działaniu zwiększającemu wydalanie moczu następuje szybsze usuwanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii.
Karczoch dla zdrowej skóry
Silny wpływ przeciwzapalny wyciągów z karczocha nie ogranicza się tylko do układu pokarmowego. Będą działać przeciwzapalnie również na skórę. Ekstrakty z surowca poprawiają wygląd skóry i włosów, zwłaszcza gdy ich słaba kondycja jest związana z chorobami metabolicznymi.
Z kolei zawarty w nim kwas ferulowy wykazuje między innymi właściwości depigmentacyjne – przez kontrolę aktywności tyrozynazy przeciwdziała przebarwieniom skóry.
Karczoch dla ochrony DNA
Kwasy fenolowe zawarte w karczochu wykazują silną aktywność zmiatającą wolne rodniki. Dzięki temu chronią DNA komórek przed uszkodzeniem. Podobnie także laktony seskwiterpenowe wykazują w różnych testach działanie cytotoksyczne i przeciwnowotworowe.
To może Cię zainteresować: Likopen – dlaczego warto zadbać o jego podaż w diecie?
Przy jakich schorzeniach wskazana jest kuracja preparatami z karczocha?
- Schorzenia wątroby i dróg żółciowych, takie jak żółtaczka, kamica żółciowa, zastój żółci i atonia pęcherzyka żółciowego. Karczoch będzie pomocy także w przypadku marskości i uszkodzeniach wątroby. Przed jego zastosowaniem należy tylko wykluczyć stany związane z niedrożnością dróg żółciowych, łączące się z upośledzeniem odpływu żółci. Tu działanie żółciotwórcze i żółciopędne będzie szkodliwe.
- Kłopoty z trawieniem i przyswajaniem składników odżywczych.
- Zaparcia i wzdęcia.
- Zespół jelita drażliwego (IBS).
- Dna moczanowa i hiperazotemia.
- Hipercholesterolemia, hiperlipidemia i cukrzyca.
- Miażdżyca naczyń krwionośnych.
Stosowanie preparatów z karczocha będzie pomocne również w przypadku osób narażonych na działanie toksycznych substancji przemysłowych, metali ciężkich czy pestycydów. Ich przyjmowanie będzie miało działanie profilaktyczne.
Karczoch będzie także wsparciem dla osób zmagających się z problemami skórnymi, takimi jak: trądzik, łojotokowe zapalenie skóry, egzema i pokrzywka. Wyciągi z jego liści można stosować zewnętrznie w pielęgnacji skóry lub wewnętrznie, jako środek oczyszczający organizm.
Karczoch: sposoby przygotowywania surowca
Napar z karczocha
Zalewamy 1 łyżkę suszonych i pokruszonych liści szklanką wrzątku. Po 10 minutach parzenia pod przykryciem odcedzamy płyn i wypijamy pół godziny przed posiłkiem.
Nalewka z karczocha
Nalewkę z karczocha przygotowujemy zalewając liście karczocha 40% alkoholem w stosunku 1:2. Macerujemy przez 15 dni, często potrząsając. Po przesączeniu gotowy produkt przechowujemy w lodówce i stosujemy 10-30 kropli w kieliszku wody godzinę przed każdym posiłkiem.
Do macerowania liści karczocha możemy również użyć białego wytrawnego wina, którym zalewamy surowiec i odstawiamy go na 8 dni. Po przecedzeniu pijemy 3-4 razy dziennie mały kieliszek maceratu przed jedzeniem.
Gotowe preparaty z karczocha
Na rynku dostępne są różnego rodzaju tabletki, kapsułki, krople czy nalewki z gotowymi ekstraktami z karczocha. Działanie karczocha wzmacnia się (wykazuje synergizm) w połączeniu z innymi ziołami, takimi jak: kurkuma, ostropest, mniszek, rzepik, dziurawiec czy kocanka.
Karczoch: środki ostrożności
Karczoch jest rośliną bezpieczną w stosowaniu. Należy jednak przestrzegać określonego w ulotkach preparatów dawkowania. Warto także skonsultować jego stosowanie z lekarzem zwłaszcza, gdy przyjmujemy inne leki.
Karczoch w postaci leczniczej nie jest zalecany dzieciom, kobietom w ciąży oraz karmiącym piersią, ponieważ nie przeprowadzono w tym zakresie badań bezpieczeństwa. Kwiaty, które są przede wszystkim warzywem i nie zawierają dużych ilości związków czynnych są jednak jak najbardziej polecane. Leczniczych preparatów z karczocha nie powinny stosować także osoby ze stwierdzoną niedrożnością dróg żółciowych.
Przeczytaj także: Leki ziołowe? Tak, ale UWAGA na interakcje!
Bibliografia
- Wójcik-Stopczyńska B., Karczoch zwyczajny – więcej niż warzywo, Panacea – leki ziołowe nr 3-4 (60-61), lipiec-grudzień 2017
- Karłowicz-Bodalska K., Bodalski T., Znaczenie surowców roślinnych w leczeniu schorzeń wątroby, Postępy Fitoterapii 3/2007, s. 155-167
- Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, pod red. dr hab. Aleksandra Ożarowskiego, Warszawa 1983
